Saray koleksiyonundaki nadide zümrütler ve zümrütlü eserleri, saray hazine bölümü uzmanı Emine Bilirgen kaleme aldı.

Osmanlı Saray Hazinesi’nde yer alan eserlerden hemen hepsinin yapımında altın, gümüş, yeşim, necef, sandal ağacı, abanoz, fildişi, boynuz, boğa ve sedef gibi, oldukça pahalı malzemeler kullanılmıştır. Bezemelerde kullanılan mücevherlerin 16. yüzyıl başlarından itibaren giderek çoğaldığı görülür. Eserlerin görkemini arttıran kuyum işlerinde, elmas, yakut, zümrüt, safir, topaz, lâl gibi taşların yanı sıra, firuze, mercan, inci, lapis lazuli, ayn-ül hür (kedi gözü), akik, necef, zebercet, yeşim ve daha pek çok değerli taş çeşidine yer verilmiştir. 

Bu mücevherler içinde, elmastan sonra en pahalı taş olan zümrütten yapılmış veya zümrütle bezeli olan eserler çok önemli bir yere sahiptir. Osmanlı Saray Hazinesi’ndeki bazı seçkin zümrütlü örneklerin tanıtımına geçmeden önce bu değerli taş hakkında bazı genel bilgiler vermek istiyoruz: Zümrüt, gemolojide (değerli taşlar bilimi) Beril grubunda yer alır. Grubun diğer üyeleri akuamarin, morganit, heliodor, yeşil beril, kırmızı beril (bixbite) ve gosenittir. Beril grubunun temel maddeleri alüminyum ve berilyum silikattır. Taşın kimyasal formülü “Be3Al2Si6O18”dir. Kristal simetrisi altıgen prizmadır. Ayrışması yoktur. Özgül ağırlığı 2.63-2.91 arasında değişir. Sert derecesi 7,5-8 (Mohs). Işık kırılma oranı (1.5661.602) ve ışık saçılımı düşüktür.

Zümrütlerin bünyesinde ince çatlaklar veya bazı madde katılımları görülür. Gömülü olan bu yabancı mikroskobik materyaller taşın milyonlarca yıl geriye giden oluşum hikayesini açıklar. Günümüz teknolojisinde elektrospektrometre ile taşların sahteleri gerçeklerinden ayrılabilmekte; aynı zamanda bünyelerindeki yabancı maddeler yardımıyla hangi coğrafyadan çıkarılmış oldukları tahmin edilebilmektedir. Saydam veya yarı saydam olabilen zümrüt, cam parlaklığındadır. Zümrüde yeşil rengini veren krom veya “vanadium”dur.

Doğu zümrüdü saf alüminden, yeşil renkli bir korindon çeşididir; elmastan sonra en sert mineraldir. Zümrüt sözcüğü Pers kökenli olup daha sonra Yunanca’da kullanılmaya başlanarak “smaragdos” ve “smaragdus” haline gelmiştir. Günümüzde batı dillerinde “emerald”, “emeraud”, “esmeraldo” gibi değişik biçimlerde söylenmektedir. Eski dünyada ilk zümrüt madenlerinin Ptolemler Döneminde (İÖ 332-30) Mısır’da elde edildiği sanılıyordu. Ancak Kızıldeniz kıyısı yakınlarındaki Assuan’ın doğusunda, Cebel-i Sukeyt ve Cebel-i Zebare’deki tünellerde bulunan aletler bu madenlerin işletildiği tarihleri II. Ramses’e (yaklaşık İÖ 1300) kadar geriye götürmektedir. Yunanlı madencilerin, Büyük İskender zamanında buradaki zümrüt yataklarını işlettikleri biliniyor. Kleopatra da ünlü zümrütlerini aynı kaynaktan elde etmiştir. 1817’de söz konusu madenlerde çalışıldığına dair kesin kanıtlar bulunmuştur. 1500’lü yıllara kadar Batılıların zümrüt ihtiyacını karşılayan ana kaynak Mısır’daki madenler olmuştur. Ayrıca Avusturya Habatchal’da (bugünkü Salzburg) Keltlerin ve Romalıların zümrüt madenleri vardı. Ortaçağda Salzburg’un başpiskoposları bu madenleri kendi hesaplarına çalıştırıyordu.

eni dünyanın 1492’de keşfinden sonra İspanyollar 16. yüzyılın başlarından itibaren Güney Amerika’nın bütün doğal kaynakları gibi zümrüt madenlerini de yağmaladılar. Kumandan Pizzaro 1533 yılında sadece bir seferde dört büyük sandık dolusu zümrütü İspanya’ya gönderdi. Kolombiya’da Muzo ve Chivor zümrüt yataklarını keşfeden İspanyolların Avrupa’ya getirdikleri zümrütler, o güne kadar eski dünyanın tanıdığı zümrütlerden çok daha büyük ve kaliteliydi. Ayrıca Avrupa’nın birçok bölgesinde, Batı Pakistan ve Hindistan’ın bazı bölgelerinde, Rodezya, Brezilya ve Urallarda zümrüt madenleri bulunmaktadır.Osmanlılar ve Mughallar da özellikle 17. yüzyıl başlarından itibaren Avrupalılardan Kolombiya kökenli zümrütler ithal etmişlerdir. 
 

İlginç bulduğumuz ve Rusya’da yaşanmış bir zümrüt öyküsüne değinmek istiyoruz: 1830’larda bir Rus köylüsü Yekaterinburg’un (bugünkü Sverdlosk) kuzeyinde yeşil bir taş bulur ve mücevher işleme fabrikasına götürür. Fabrikada görevli gemologlardan Jakov I. Kokovin taşın zümrüt olduğunu tespit eder. Daha sonraki yıllarda Kokovin’in ofisinde bir araştırma yapılır, 2228 gr ağırlığında bir zümrüt bulunur. Kokovin hapse atılır ve hapisteyken intihar eder. Adı geçen zümrüt günümüzde Moskova Bilimler Akademisi Mineroloji Müzesi’nde bulunmaktadır. 

Çağlar boyu, zümrüde birçok gizemli özellik atfedilmiştir. Takıldığında insanları sara hastalığına karşı koruduğu, dizanteriyi iyileştirdiği, kadınların kolay doğum yapmasını sağladığı, kötü ruhları kovduğu, taşıyanın iffetini korumasına yardım ettiği...gibi. Yeşil renginin gözlere iyi geldiği kabul edilmiştir. Diğer bir inanışa göre de üzerinde zümrüt taşıyan kişi cinayet işlerse bu taş kendiliğinden parçalanır. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde bulunan “Yakut fi Cevheri’l-Cevahiri’l Maâdin” isimli kitapta (H.S. No. 64) mücevher taşlarının özellikleri belirtilirken sayfa 29b’de zümrütle ilgili olarak, üzerinde zümrüt bulunduran kişilerin zehirli ve yırtıcı hayvanlara karşı korunduğu yazılıdır. Adı geçen kitap H. 917 (M. 1515) yılında Şehzade Korkut adına Farsça iki farklı kitaptan çevrilmiştir. 
 

Zümrüt çok pahalı olduğu için eski çağlardan beri yapay olarak elde edilmeye çalışılmıştır. Roma döneminde cam taklitleri üretilmiştir. Yapay zümrüt denemeleri ancak II. Dünya Savaşının hemen öncesinde başarıya ulaşmış ve Almanya’da zümrüt sentezine ilişkin bir patent alınmıştır. 1946’da Amerika Birleşik Devletleri’nde sulu çözeltiden yüksek basınç ve sıcaklık koşullarında oldukça kaliteli zümrütler üretilmiştir. Bu koşullarda gelişen kristaller doğal örneklere çok benzemekte, onların rengine, görünümüne oldukça yaklaşmaktadır. Yapay zümrüt mor ötesi ışık altında koyu kırmızı renkli flor ışıma özelliği gösterir. Doğal zümrüdün ise böyle bir özelliği yoktur.

Ustaca yapılmış bir kesim, zümrüdün kusurlarının görünmesini en aza indirir ve taşın rengini en iyi şekilde ortaya çıkarır. Hemen hemen bütün dünyada yaygın olan kesim basamaklı-step-cut veya trap-cut denilen-kesimdir. Daha sonradan bu tarz kesimli diğer taşlara da zümrüt kesim (emerald-cut) adı verilmiştir. Karışık (mixed-cut) veya pırlanta kesimler de zaman zaman moda olmakla birlikte, taşa camsı bir görünüm verdiği için yüksek kalitedeki zümrütlerde tercih edilmezler. Düşük kaliteli zümrütlerde kabaşon kesim daha yaygındır.

indistan’ın Rusya veya Transvaal’dan ithal ettiği düşük kalitedeki zümrütler kabaşon veya boncuk şeklinde kullanılır. Bazı zümrütlerin yağ içinde kaynatılarak uygun renge sahip olmalarının sağlandığı görülür. Bu şekilde işlem görmüş zümrütlerde zamanla lekeler ve benekler ortaya çıkar. Herhangi bir şüphe durumunda en iyi yöntem; taşı bir süre sıcak alkolde bırakmaktır. Sahte materyal çözünürken taşın gerçek rengi kendini gösterecektir. Özellikle iyi renge sahip bazı zümrütlerin üzerinde oyma-kabartma yazılar, motifler ve figürler yer alır. Daha çok Hind-Mughal hazinelerinde bu tür eserlere rastlıyoruz. Aynı şekilde Osmanlı Saray koleksiyonlarında da üzerleri yazılı zümrüt mühürler ve baş süsleri bulunuyor. Bunlardan üzerinde Sultan I. Abdülhamit’in tuğrası ve sülüs hatla “Allahümme Rabbena eftah beynena ve beyne kavmina bilhak ve ente hayrül fatihin” ayeti ile H. 1187 (M. 1773) tarihi okunan zümrüt mühür yüzük koleksiyondaki en dikkat çekici parçalardandır. 

Osmanlı İmparatorluğu’nun erken dönemlerinde değerli taşların nerelerden, hangi yollardan geldiği ve miktarları konusunda yeterli bilgiye sahip değiliz. Fakat bu dönemlerde de Osmanlı mücevherlerinde, az da olsa zümrüt kullanılmış olmalıdır. İmparatorluğun artan gücü ile birlikte her türlü mücevher kullanımı da çoğalmıştır. 1517’de Yavuz Sultan Selim’in (1508-1520) Mısır’ı fethinden sonra zengin zümrüt yataklarına sahip olunmuştu. Ayrıca Kanuni Sultan Süleyman (1520-1566) döneminde Orta Anadolu’da Sivrihisar da zümrüt madenleri işletildiği biliniyor.1 

Özellikle hazinedeki örneklerden 16. yüzyıl ortalarından itibaren zümrütler de dahil mücevher taş kullanımında büyük bir artış olduğunu somut olarak saptayabiliyoruz. Sultan III. Murat (1574-1595) dönemine ait iki belgeden o dönemde Osmanlı Sarayı’na Mısır’dan zümrüt getirildiği kanıtlanmaktadır. Söz konusu belgelerden ilki İskenderiye’de bulunan cesim bir zümrüt taşının saraya alınmayıp satılmasına dair Mısır Beylerbeyi’nin hükmünü içermektedir. Belgede şunlar yazılıdır: “Mektup gönderip İskenderiye iskelesi Âmili olan Isak veled-i Hâmil nâm Âmillerin vezinde 34 dirhem ve dört kırat bir kıt’a ham zümrüt taşı olup, Hassa-i Hümâyün’uma münasib olmak ihtimali ile mezbur taşın cüssesi miktarı kalıp ettirip Südde-i Saâdet’ime gönderilip ve mezbur Âmilin tahvil-i sabık-tan uhdelerinde 142 kise ve 980 Selimi altın bâkisi olup, esbâb ve emlâkinden bir veçhile mümkin olmadığı ecilden değer bahâsiyle Miriye (hazineye) deynine (borcuna) mahsup kılmak evla fehmolunduğundan, mezbur taşın bahâsını bâzı cevher-fürûş (bu işten anlayanlar) 80.000 ve bâzı 50.000 altın tahmin ettiklerin ilâm eylemişsin (bildirmişsin). İmdi zikrolunan zümrüd taşı Havass-ı Hümâyûnuma lâzım olmadığı ecilden sahibine teslim olunup, zimmetinde olan Mâl-ı Miri alınmasın emredip buyurdum ki, vardıkta emrin mucibince zikrolunan zümrüdü mezkûr Âmillere teslim eyleyip, dahi zimmetlerinde Miriye olan deynlerin sıklet ve niza ettirmeyip (zorluk çıkarmayıp) bî-küsûr alıp zapt eyleyesin. Eğer uhdesinde olan Mâl-ı Mîrî vermeye adem-i iktidarı olup mezkûr zümrüde münhasır ise tâlib olanlara sattırıp dahi akçesindeyn içün bîkusûr alıp zapt bi’t-temam tahsil etmek bâbında ikdâm ve ithimam eyleyesin ve ne miktâr Mâl-ı Mîrî alındığını yazıp bildiresin.” (Fi 22 Cemaziyelevvel 984/ 17 Ağustos 1576)

Mısır’dan Saray-ı Hümâyûn için zümrüt getirilmesine dair olan ikinci belgede ise şunlar yazılıdır: “Ümerâ-i Mısır’dan Hüsni Bey’e hüküm ki, Mısır’a tâbi vilâyet-i Said’de olan zümrüdün irsal olunması (gönderilmesi) ferman olup, lâkin hizmet-i mezbureye (bunu yapmaya) muavenet (yardım) için iki kapıcı eriştir deya arz olunması ecilden (bana bildirilmesinden) Dergâh-ı Muâllam (yüksek evim) kapıcılarından Mustafa Bölükbaşı ve Mustafa-zide Kadruhü (itibarı artası) irsal olundu. Buyurdum ki, müşarünileyha (işte bu yüksek rütbeliler) vusûl buldukda (oraya gelince) Hatt-ı Hümâyûn’um mucebince mezkûrlar vech ve münasib gördüğün üzere hizmet-i mezburede istihdâm eyleyesin. Bâhatt-ı Hümâyûn mezbur kapıcılara verildi”. (Fi 29 Şaban 996/ 23 Haziran 1588) 

17. yüzyılda Evliya Çelebi mücevher ticaretini anlatırken zümrütlerin Mısır’dan ve Sivrihisar’dan elde edildiğini doğrular. Hazine defterleri arasında en ayrıntılı olan H.1090 (M.1680) tarihli D.12A-B’de pek çok zümrütlü eser kayıtlıdır. Bunlar arasında tahtlar, taht örtüleri, yastık, yorgan yüzleri, perdeler, ocak yaşmakları, beşik örtüleri, cibinlikler, kap kacaklar, koşum takımları, silahlar, kemerler, takılar gibi akla gelebilecek çeşitli eşyalar sayılabilir.

Osmanlı Saray kadınlarının takılarından günümüze az sayıda örnek ulaşmıştır. Buna rağmen bu örnekler klasik dönemden itibaren kullanılan takılar hakkında önemli ipuçları verir; saray hazinesindeki iri zümrütlü bir çift küpe buna örnek olarak verilebilir. Söz konusu zümrüt küpe çilek biçiminde ve altın halkalıdır. Hazine koleksiyonunda çok iri, kabaca tıraşlanmış, çeşitli biçimlerde tasarlanmış zümrüt, yakut, inci, necef vb. küpeler bulunmaktadır. Çilek formlu bu küpe meyve şeklinde yontulmuş tek örnek olarak dikkat çekmektedir. 1717-18 yılları arasında İstanbul’da bulunan İngiliz elçisinin eşi Lady Montagu, Edirne’yi ziyaretinde Sultan II. Mustafa’nın (1695-1703) eski haremi Hafise Sultan tarafından misafir edilmiştir. Lady Montagu, Haseki Hafise Sultan’ın elbisesinin incilerle işli, çaprastlarının (düğme britleri) ve kemerinin elmaslı olduğunu, ayrıca baklava biçimli elmasların giysisine iliştirildiğini, küpe, bilezik ve yüzüklerinin büyük elmaslar ve yakutlardan yapılmış olduğunu anlatır. Sultanın dizlerine kadar inen inci sıralarında ise, hindi yumurtası büyüklüğünde bir zümrütle, 200 kadar zümrüt sıralandığından hayranlıkla bahseder. 

Saray hanımlarının takıları arasında inci, yakut ve zümrütlerden yapılma birçok broş da yer almaktaydı. Günümüze ulaşan sınırlı sayıda örnek arasında 19. yüzyıla ait kök incili broş sayılabilir. İnce bir işçiliğe sahip broşun ortasında oval formda altın bir pafta yer alır. Kırmızı mine işçiliği ile bezenmiş olan paftanın üzerinde altın sülüs hatla “Allah, Muhammed, Ali, Fatma, Hasan, Hüseyin aman ya Resulallah” yazılıdır. Çevresindeki gümüş dalların üzerinde kırmızı mineli çiçekler, elmas, inci ve zümrütlerle bezeli çelenk biçiminde bir süsleme görülür. Tepede çevresi elmaslı dikdörtgen iri bir zümrüt yer alır. Alt kısmında armudi formda çok iri bir kök inci asılıdır. Kök incinin etrafını, üzeri küçük elmas ve zümrütlerle bezeli sarmal dallardan bir çelenk çevirir. Osmanlı kadın takılarının görkemli geç dönem örneklerinden biridir. 

Hazine koleksiyonunda 17.-19. yüzyıllara ait dikkat çeken diğer eserler arasında iri, hatta kocaman zümrütlerle süslü hançerler, sorguçlar ve taht askıları yer almaktadır. Sultan IV. Mehmed’e (1648-1687) annesi Turhan Valide Sultan tarafından Eminönü’ndeki Yeni Camii’nin açılışında hediye edilmiş olan som zümrüt saplı hançer (1665) bunlardan biridir. Ucu hafif kıvrık olan hançerin kabzası, ortasından kırık 7 cm boyunda som zümrütten tasarlanmıştır. Balçağı ve kını altındır. Uçları stilize ejder başı formunda olan balçağı iki yüzü, kının bir yüzündeki alt ve üst bölümleri elmasla bezelidir. Elmas süslemeli yüzeylerin arası, kabza ağzı ve kının arka yüzeyi koyu mavi zemine beyaz, pembe, kırmızı, yeşil mine ile dal, çiçek ve yaprak motifleriyle bezelidir. Kının ucunda üzeri küçük elmaslarla bezeli küçük bir küre bulunmaktadır. Hançerin çelik tabanı tezyinatsızdır. Minik küp biçimindeki parçalar ve halkalardan oluşan altın zincirin ucunda 11 mm çapında ufak bir zümrüt yer alır. 17. yüzyıl Osmanlı kuyumculuğunun görkemli örneklerinden biri olan hançer, Hatice Turhan Sultan tarafından Eminönü’nde yaptırılan Yeni Camii’nin 8 Şubat 1664 günü yapılan açılış töreninde oğlu Sultan IV. Mehmed’e verdiği hediyelerden biridir. Valide Sultan, ayrıca aynı gün oğluna mücevherli bir kuşak ve donatılmış on iyi cins at hediye etmiştir.

Topkapı Sarayı’nın sembolü haline gelmiş diğer bir zümrütlü hançer (T.S.M. 2/160) ise Sultan I. Mahmud (1730-1754) tarafından İran hükümdarı Nadir Şah’a gönderilen diplomatik hediyeler arasında en pahalı olandır. (1964’de Amerikalılar tarafından İstanbul’da çekilen bir filmde, hançer etrafında geçen hırsızlık senaryosundan dolayı Topkapı Hançeri olarak anılmaya başlanmıştır). Defter-i Hedaya-i Hümâyûnda 1747’de İran’a gidecek hediyelere değer biçilirken Topkapı Hançeri için 20.000 kuruş fiyat yazılmıştır. Kısa süre önce yaptırılan III. Sultan Ahmet (1703-1730) Kütüphanesi’nin 19.572 kuruşa mal olduğu düşünülürse hançerin önemi daha iyi anlaşılmaktadır.2 Osmanlı elçilik heyeti yolda Nadir Şah’ın bir ihtilal sonucu öldürüldüğünü öğrenmiştir. Hançer de diğer hediyelerle birlikte İstanbul’a geri getirilip Hazineye konmuştur. Bu ünlü hançerin kabzası ve kını tamamen altındandır. Kabzanın bir yüzünde kaboşon kesimli, son derece iri ve kaliteli üç zümrüt yer almaktadır. Kının elmaslı, ajur bezemeli yüzünün ortasında, kabza ve kının arka yüzünde çok renkli mine ile sepetler içinde meyve ve çiçek motifleri hafif kabartma tekniğinde resmedilmiştir. Altın kın üzerinde mineli ve ajurlu kısımların dışındaki yüzeyler kumlama zemine hafif kabartma ile dönemin zevkini yansıtan rokoko üslubunda bitkisel motiflidir. Kının ucunda yaklaşık 7 karat ağırlığında yuvarlak bir zümrüt bulunmaktadır. Çelik hançerin tabanı süslemesizdir. 

Hazinede geçmişte bazı eşyadan sökülmüş veya düştüğü için ayrıca korunmaya alınmış taşlar ve tezyinat parçaları da mevcuttur. Taht-ı Keykâvus’a (Nadir Şah Tahtı) ait döşeme yastığı üzerinden sökülen zümrütlü altın paftalar da bu gruptandır. Uçlarında dikiş delikleri bulunan paftaların ortalarındaki taş yuvaları boştur. Kalan gümüş foya izlerinden muhtemelen elmas olan taşların söküldüğü bellidir. Bu pafta grubunun Eski Türkçe etiketinde: “Taht-ı Keykâvus’un döşemesi yasdığının üzerinden ref’ olunan (çıkarılan) zümrüd ile müzeyyen taş haneleri, yıldız resm (şekilli) pafta adet 37 vasf-ı mezkurda tek taşlı pafta adet 137=174” yazılıdır. Taht-ı Keykâvus adına ilk defa H. 1174 (M. 1760) tarihli bir hazine defterinde rastlıyoruz. Topkapı Sarayı Müze eski müdürlerinden Tahsin Öz, eserin 16. yüzyıla ait olabileceğini, H. 1090 (M. 1680) tarihli hazine defterinde kayıtlı Hindkâr Taht ile Taht-ı Keykâvus isimlerinin aynı esere ait olduğunu ileri sürmüştür. Nadir Şah’ın Hindistan seferlerinden elde ettiği ganimetler arasında tahtlar da vardır. Bunlardan birini, Sultan I. Mahmud’a diplomatik hediye olarak göndermiştir (1747). Bugün Nadir Şah Tahtı ile sergilenen eser, son zamanlara kadar Taht-ı Keykâvus adıyla anılmaktaydı. Nadir Şah Tahtı ile elimizdeki zümrütlü tezyinat paftaları 17. yüzyıl Mughal kuyumculuğunun özelliklerini taşımaktadır. Taht ve paftalar Hindistan’da, Nadir Şah’ın eline geçmeden en az yarım yüzyıl önce yapılmış olmalıdır. 

Daha önce de belirttiğimiz gibi, saray hazinesinde değerli taşlardan yapılmış paha biçilmez mücevherlerden olan son derece kıymetli askılar arasında, Hz. Muhammed’in türbesine konmak üzere Medine’ye gönderilen büyük zümrütlü taht askıları özel bir yere sahiptir. I. Dünya Savaşı sırasında (1916) yağmalanmaktan korumak için Medine’nin boşaltılmasına karar verilmişti. Diğer kıymetli eşyalarla birlikte bu askılar da İstanbul’a ulaştırılmıştı. Bunlardan biri, Sultan I. Ahmed’e ait olan, içi oyularak yuvarlatılmış ve boş bir hacim oluşturulmuş altı köşeli zümrütten yapılmış olan askıdır. Medine’ye Surre Alayı ile gönderilen eserlerden biri olan askının geç dönem Rönesans kuyumculuğu etkisindeki kapağı ajurludur. Üç halka ile kapağa bağlanmış, ucu çengelle son bulan üç sıra altın zincirle taşınır. Bu özelliklerinden dolayı, eserin aynı zamanda buhur askısı olarak da kullanılmış olabileceği sonucuna varıyoruz. Kaidesindeki altın plakada kıymeti 6000 altın yazılıdır. Altın zincir çengelinde Sultan I. Ahmed adı okunmaktadır. Yine Surre Alayı ile Hz. Muhammed’in kabri için Medine’ye gönderilen bir diğer taht askısında bulunan zümrütlerin toplam ağırlığı yaklaşık 1000 karattır. Sultan I. Abdülhamid’in (1774-1789) yaptırdığı sanılan askı, altıgen prizma formunda kesilmiş üç büyük zümrüdün köşelerinden tırnaklarla altın bir yuvanın içine yerleştirilmesiyle oluşturulmuştur. 

Saray hazinesindeki zümrütlü eserler arasında padişah sorguçlarının önemli bir yeri vardır. 18. yüzyıl tarihli bir sorguçta, altın bir sapın üzerine yerleştirilen madalyon biçimindeki sorguç yuvasının ortasında 4x5 cm boyutlarında düz kesimli bir zümrüt yer almaktadır. Zümrüdün üstüne 3 cm çapında kaboşon kesim pembe bir yakut yerleştirilmiştir. Kenarları dilimli sorguç yuvasının üst kısmından çıkan dokuz dalın üzeri gül kesimli elmaslarla süslüdür. Uçlarında inci bulunan ve iki yana kıvrılan ikişer dal ile bunların arasındaki elmaslı dört yarım dal, sorguç yuvasının taç kısmını tamamlamakta ve takılan tüyler sorgucu süslemektedir. Sorguç yuvasının iki yanında türbana tutturmak amacıyla yapılmış, uçları çengelli dört zincir vardır. Bu zincirler, on iki elmaslı küçük altın çiçek yuvalarının ve zümrüt damlalarının dönüşümlü olarak sıralanmasıyla oluşturulmuştur. Saray hazinesindeki bir başka muhteşem sorgucun ana paftasının tasarımı lale izlenimi verir; tüm yüzeyi elmaslarla kaplı olup aralara yer yer yakutlar yerleştirilmiştir. Ana paftanın ortasında 5.5x5 cm boyutlarında kaboşon bir yakut ile 4.5x3.5 cm ölçülerinde iki muhteşem zümrüt yer almaktadır. Dört zinciri elmaslı, yakutlu çiçek paftaları ve damla zümrüt dizlerinden oluşmaktadır. Eser, 18. yüzyıldan itibaren kullanılmaya başlanan aşırı gösterişli sorguçlardan biridir. 19. yüzyılın ilk çeyreğinde gerçekleşen kıyafet devrimiyle birlikte daha sade sorguçlara bir dönüş olmuştur. Çeşitli dönemlere ait padişah portrelerinde bu değişimleri izlemek mümkündür. 

Padişah sorguçlarının yanı sıra saray hazinesinde ayrıca padişah ve üst düzey devlet adamlarının atlarının başlarına takılan sorguçlarda da eşsiz zümrütlere rastlanmaktadır. Örneğin saray koleksiyonunda barok tarzda düzenlenmiş iki farklı tasarıma sahip iki sorgucun üzerinde yer alan armalar elmaslarla bezelidir. Sorguçların ortalarında yer alan zümrütlerin çapları ise 3 cm’dir. 

Hazinedeki eşsiz zümrütlü eserlerden bir diğeri de mücevherli Kuran mahfazasıdır. Tamamen altın, kapaklı bir kutu biçiminde olan mahfazanın ön yüzünde yüksek rölyef ve ajurlu elmaslı dal, yaprak ve çiçeklerden oluşan Rokoko bir bezeme yer alır. Bu bezemenin ortasındaki sekvi köşeli zümrüdün çapı 2 cm’dir. Mahfazanın kenarları yeşil minelidir. Kapak üzerindeki elmas çerçeveli altın plakada sülüs hatla “Celle Celaluhu” yazılıdır. 

Osmanlı kuyumculuğunun özelliklerinden biri mücevher taşlarının doğal kristal yapılarına fazla müdahale etmeden biçim vermektir. Kabaşon veya en az fire ile tıraşlanmış zümrütlerde de aynı üslûp görülür. Örneğin koleksiyondaki bir yay kesesinin üzeri altın levha üstüne rölyef ve ajurlu bitki motifleri bezeli ikinci bir katmanla kaplanmıştır. Bütün yüzeyi kaplayan bu bezemenin üzerinde değişik düzenlerde çok sayıda elmas, zümrüt ve yakut yer almaktadır. Özellikle çapları 2 cm olan 19 adet kaboşon zümrüt dikkat çekmektedir. Ok kesesi ile takım oluşturması gereken yay kesesinin üstün işçiliği bu eserin bir hükümdar için yapıldığını göstermektedir. 

SONNOTLAR 

• 1 Başbakanlık Arşivi, Tapu Defteri, No. 38 Sayfa 1
• 2 T.S.M. Arşivi, Ceyb-i Hümâyûn Defteri 

KAYNAKÇA 

• 1 Ernst, A. Heiniger, Jeanne, “Le Grand Livre des Bijoux, Swiss”, 1974.
• 2 İrepoğlu, Gül, “Padişah Portrelerinde Mücevher”, P Sanat Kültür Antika sayı:17, ss.112-120, İstanbul, 2000.
• 3 Öz, Tahsin, “Topkapı Sarayı Müzesi Rehberi”, İstanbul, 1933.
• 4 Rogers, J.M., C. Köseoğlu, “The Topkapı Palace Museum, The Treasury”
• 5 Bilirgen, Emine, Murat, Süheyla, “Topkapı Sarayı- Hazine-i Hümâyun”, İstanbul, 2001.
• 6 Bilirgen, Emine, “Osmanlı Saray Hazinesindeki Murassa Kitap Kapları, Cüz Keseleri ve Cilbender Işığında Osmanlı Kuyumculuğu”, IX. Türk Sanatları Kongresi, İstanbul 1991, C.I. ss.385-395, Ankara,1995.
• 7 Çağman, Filiz, “Selçuklu/Osmanlı Dönemi”, “Çağlar Boyu Anadolu’da Kadın”, “Anadolu Kadınının 9000 Yılı”, 29 Kasım 1993-28 Şubat 1994, İstanbul T.S.M. ss.202-295, İstanbul 1993.
• 8 Sakaoğlu, Necdet, “Bu Mülkün Sultanları”, İstanbul, 1999.
• 9 Sofianidis, A.S., G.E. Harlow, “Gems and Crystals from the American Museum of Natural History”, New York 1990.
• 10 Lady Wortley-Montagu, “The Turkish Embassy Letters”, 1763 Londra. ss.117-118.
• 11 Evliya Çelebi, “Seyahatname”, I. S.272, 1996.
• 12 Ahmet, Refik, “Onurcu Asr-ı Hicri’de İstanbul Hayatı”, yay. haz. Abdullah Uysal, T.C. Kült. Bakanlığı Yay., 2000.
• 13 Webster, Robert, “Gems: Their Sources and Identifications”, Southhampton, İngiltere, 1981.