FEZA ÇAKMUT
Topkapı Sarayı Müzesi Saatler Bölümü Sorumlusu

Topkapı Sarayı’nın Saatler Bölümü’nde yer alan yaklaşık 380 eserin çok önemli bir grubunu, yüzyıllar boyunca Saray’ın Hazine, Harem, Köşkler gibi bölümlerinde ve diğer saraylarda kullanılmış, çoğu padişah hazinesine ait saatler oluşturmaktadır. Topkapı Sarayı, 3 Nisan 1934’te Müzeye dönüştürüldükten sonra satın alma ve bağışlarla zenginleşen koleksiyonunun önemli bir grubu ise, Avrupa’dan satın alınarak imparatorluğa girmiş olan diplomatik armağanlardan oluşur. 

16.yy’dan itibaren Avrupalı hükümdarların, Osmanlı padişahlarına gönderdikleri diplomatik armağanlar içinde birçok saat de yer almaktadır. Ayrıca Saray tarafından da çok sayıda saat satın alınmıştır. Bu eserlerin önemli bir kısmı günümüze ulaşamamıştır. Elliyi bulan Türk saatlerinin dışındaki eserler ise, Alman, Avusturya, İngiliz, Fransız ve İsviçre’ye ait olmak üzere toplam beş Avrupa ülkesine ait olup 16.yüzyıldan 19.yüzyıla kadar uzanır. Bugünkü Saray Koleksiyonu ise 16.yüzyıldan 20.yüzyıl başlarına kadar uzanan zaman dilimi içindeki Avrupa ve Osmanlı-Türk saatlerinden oluşur.

Öncelikle ülkelerine göre ayırabildiğimiz saray saatlerini cinslerine göre de;
1. Boy ve duvar saatleri,
2. Oturtma ve masa saatleri,
3. Gezi saatleri; “Yastık, Araba, Minder saatleri” gibi
4. Cep saatleri; “Koyun ve Kuşak saatleri”
5. Astronomik saatler ve değişik formlar olmak üzere çeşitli gruplara da ayırabiliriz.

Ayrıca koleksiyonumuzdaki saatler, yüzyıllara göre, tekniklerine ve mekanik işlerliklerine göre müzikli olup olmadıklarına göre de incelenebilir. Saatlerin önemli bir bölümü İngiltere’den gelmiştir. 1583 yılında I.Elizabeth tarafından Osmanlı Sultanına gönderilen 500 pound değerindeki saat, armağan İngiliz saatlerinindir. 1595 yılında Thomas Dalllam’ın elçiliği ile figürlü ve orglu saatlere gerek yabancı gerekse yerli kaynaklar yer vermektedir.
16.yy İngiliz saatlerinden hiçbiri günümüze ulaşmamıştır. 19.yüzyıldan ise sayılı bir iki eşsiz İngiliz saatimiz vardır.

Yerel saat sanayinin çöküşüne rastlayan 18.yüzyılda ise “Turkish Market”da denilen Osmanlı Pazarı için imal edilen Batılı saatler dönemi başlar. Bernard Lewis’e göre ise bu çöküşün iki nedeninden birincisi, “gerekli malzemeleri tedarik etmekte çektikleri güçlüklerdir ki, bunu artık Türk zevkine ve Türk Pazarına yönelik saatler imal etmeğe başlamış olan Batılı üreticilerle hükümetlerinin ticari politikaları pekiştirmekteydi. Zira onlar artık komple saatler ihraç etmeyi tercih ediyorlar, eskiden olduğu gibi yerel saatçilere yedek parça tedarik etmiyorlardı.” İkinci neden ise, “şüphesiz sarkaçlı ve zemberekli saatlerin Avrupa’daki sürekli gelişmesine İstanbul’daki saatçilerin ayak uyduramamasıdır” denilmektedir. 

İşte İngiliz saatçilerinin Türkiye ile ticari ilişkiler kurarak özel Türk saatleri imal etmeleri bu dönemdedir. Türk Pazarı Saatleri denilen eski Türkçe rakamlı kadranlar, kubbeli ahşap üstüne lake veya bağa kaplamalı zarflar, bu saatlerin en belirgin özellikleridir. Aynı zamanda müzikal de olan bu tip Oturtma Saatler, Saray koleksiyonunun önemli bir bölümü oluşturur. Elimizde bulunan İngiliz Oturtma saatlerin markaları ise, 18.yüzyılda Türkiye’ye en çok saat yollayan Markwick-Markham’dır. Yaklaşık 1730’larda kayınpederi James Markwick’in yerine geçen Robert Markham, Osmanlı Pazarı için çok sayıda saat yapmış ve bunları “Markwick-Markham” şeklinde imzalamıştır. Bunların yanı sıra; Markwick-Markham Borrell, Markwick-Markham Perigal, Markwick-Markham Recordon, Markwick-Markham Storey, Markwick-Markham Devreanville London imzalı üçüncü bir adla birlikte imzalanmıştır. Olasılıkla bu saatler, Markham’ın ölümünden sonra varisleri ile adını kullanmak üzere anlaşan başka saatçiler tarafından yapılmıştır.

Markwick-Markham’ın firmalarından başka, Recondon London, George Prior London, Perigal-Royal Exchange imzalı markalar da vardır. 

18.yüzyılda Saray’a saat gönderen diğer İngiliz saatçiler ise William Clarke, George Clarke, Daniel de Saint Leu, George Prior, Edward Prior ve bazı saatlerini “amel-i İshak Rocus” olarak Arap harfleriyle imzalayan Isaac Rogers’dır. 19.yüzyılda yukarıda belirttiğimiz saatçilerin çoğu devam eden firmaları veya oğulları ile geçen yüzyıldaki ticareti sürdürürler. En çok bilinen Baba George ve oğlu Edward Prior’lar 1770’lerden 1860’lı yıllar arasında Türk piyasasına 78.000’den fazla saat göndermişler ve isimleri Osmanlı İmparatorluğu’nda iyi işçilik alameti addedilerek büyük rağbet görmüşlerdir. 

Daha önceki araştırmalarımızda da belirttiğimiz gibi yine çoğunluğunu İngiliz saatlerinin oluşturduğu, genel bir şema içinde incelediğimiz, Müzikli Saatleri; 

I.HAVALI MÜZİKLİ SAATLER
a. Orglu Saatler
b. Flütlü Saatler
c. Orglu ve Flütlü Saatler 

II.VURMALI MÜZİKLİ SAATLERİ

a. Carillon Vurmalı Saatler (Çan Sesli Saatler)
b. Zilli olan Saatler

III.LATERNA MÜZİKLİ SAATLER
Olmak üzere üç ana gruba ayırarak, bunlardan “Havalı Müzikli Saatleri” görmüştük.
İkinci ana grup olan “Vurmalı Müzikli Saatler” içinden ise, Carillon Vurmalı Saatleri tanıtmaya çalışacağız.

CARİLLON VURMALI SAATLER
53/23 env.no ile kayıtlı olan Saat, 1975 yılında Walker koleksiyonundan satın alınarak Saray’a kazandırılmış, ahşap zarflı İngilizce “bracket” adı verilen Oturtma Masa Saati’dir. Eski Türkçe rakamlı sarı madeni kadran çemberinin etrafı oyma bronz apliklidir. Kadran ve makine çatısında “Dan de St. Leu” olarak markası okunan saatin ön yüzünde ayrıca usta adı da yazılıdır. Boyutları: 66x38 cm’dir. 18.yüzyılın ikinci yarısında (1753-1797) İngiltere’de yapılmış olan saatin yan yüzleri kulplu olan ahşap zarfının tepesinde pirinçten bir pelikan kuşu figürü yer alır. 

Takvimli-çeyrek çalar tertibatlı olan Saatin, rakkası yekpare olup, üç zemberek, üç salyangoz makara ve bağırsak kordonu ile işler. Sekiz zili bulunan Saat, “Carillon” çalar tertibatlıdır. 

Koleksiyonda 53/27 env.no ile yer alan İngiliz Oturtma Masa Saati de 1975 yılında Walker koleksiyonundan satın alınmıştır. George Prior London imzalı (1793-1850) saatin zarfı ahşap üstüne lake boyalı, Edirnekari renk ve motiflerle bezeli, kristal sütunlu ve kubbelidir. Eski Türkçe rakamlı beyaz mineli kadran üzerinde de “çalar, çalmaz” göstergeli iki adet küçük kadran bulunur. En seçkin eserlerimizden biri olan saatin makamları ayarlanabilir ve makinesi müzik çalar tertibatlı olup Carillon zil tertibatına sahiptir.

Saray’ın Harem’inden gelen Ahşap üstü lake zarflı İngiliz Oturtma Masa Saati, 53/40 env.no ile kayıtlıdır ve Recordon Luis London imzalıdır. L. Recondon tarafından yaklaşık 1780 yıllarında yapılmış olmalıdır. Saatin zarfı kristal küre ve yarım küre ile süslüdür. Eski Türkçe rakamlı kadranı, beyaz mineli olup üzerinde “saat ayarı, çalar tertibat ve müzik” için olmak üzere üç ayrı kurma deliği vardır. Kurma tertibatı salyangoz sistemindedir. Arka plaka Recondon saatleri için tipik olan hak işçiliğiyle hak edilmiştir. Saat başı ve çeyrek saatleri çalan saatin muhtelif çan üzerinde musiki çalarlı olup Carillon tertibatlı, yekpare rakkaslıdır. 

Pirinçten İngiliz Masa Saati ise Topkapı Sarayı’nın Harem’inden gelen saatlerdendir ve Harem’e, Hazine Koğuşundan gelmiştir. 53/294 env.no ile kayıtlı olan Saat zarfsızdır. Eski Türkçe rakamlı bir kadran çemberi olan Saatin kadranında “Roberd Ward-London” olarak markası yazılıdır. Kadran üstünde takvim göstergesi yanı sıra üst köşelerde ise, “çalar-çalmaz” ve “müzik taksimatı” ibreli iki göstergesi vardır. Akrep ve yelkovanı orijinal olan saatin kadran çemberinin alt köşelerinde de pirinç oyma aplikler yer alır. Saatin yarım daire formundaki gümüş kaplı alınlığında ise eski Türkçe kazıma olarak; “Deevletlu Ser kahveci Hazreti Cihandari bekçizade Seyid Ağa hazretlerinin Hazine-i Hümayun Camekanına vakfıdır, “Sene 1231” yazılıdır ve tarih belirtmesi açısından da önemli bir saattir. Saatin arka çatısının üstünde kazıma tekniğinde, çiçek, dal motifleri yer alır ve sarkaçlıdır. Saat başlarını çalan bir çanı ve yedi zil üzerinden çalan “Carillon müzik düzeni” vardır.

Koleksiyona, Topkapı Sarayı Kara Mustafa Paşa Köşkü’nden gelmiş olan 53/351 env.no’lu Ahşap 1782-1830 İngiliz Oturtma Saatinin zarfı siyah boyalı tahtadandır. 79 cm yükseklikteki Saat, tarihleri arasında yaşamış olan “George Prior-London” markalıdır. Dört ayaklı saatin çatısı kubbeli, önü-arkası, camlı kapaklı, yanları siyah bez üzerine sarı yaldızlı tahtadan oyma saksı ve çiçek bezemelidir. Ahşap zarfın üstü yaldızlı kabartma apliklerle, köşelerde sütun ve üstlerinde tepeliklerle donatılmıştır. Eski Türkçe rakamlı, beyaz mineli kadran çevresi ve köşelikler tirşe boyalı olup üzeri çiçek-girlant bezeklidir. Kadran üstünde yer alan iki küçük mineli kadran göstergelerinden biri “çalar-çalmaz (Chime/Not Chime)”, diğeri “şarkı selektörü”dür; üzerinde “Dance-Song-Jig-Malbrouck-Samahe-Minuet” isimleri okunur. Müzikli ve çalar tertibatlı olan Saat makinesinin, müzik silindiri 12 adet zilli Carillon düzenindedir. 

Yine Kara Mustafa Paşa Köşkünden gelmiş olan 53/352 env.no’lu Ahşap İngiliz Oturtma Masa Saati de diğer (52/351 env.no’lu) Saat ile benzerdir. Aynı ustanın eseri olan Saatin, yalnız müzik selektöründe “March-Uschas-devir-Air-Malbrouch-Dance-Air” olmak üzere farklı müzik parçaları çalar. Çalar tertibatı Carillon düzenindedir. 

Topkapı Sarayı Haremi’nden gelen 53/310 env.no’lu İngiliz Duvar Saati pirinçtendir. Zarfsız, 46 cm yüksekliğinde olan Saat duvar veya boy saati makinesidir; Eski Türkçe rakamlı kadran çemberi ve kadran ortasında üstte saniye göstergesi vardır. Yarım daire formundaki alınlıkta ise ortada “Geo. Clarke-Leaden Hall Street-London” markası kazılıdır. Orijinal akrep-yelkovanlı saat, takvim tertibatlı olup kadranın alt kısmında ayın günleri okunur. Oyma aplik köşelikleri ile üst köşelerde müzik ve ayar için ibre ile ayarlanan göstergeler üzerinde, “Chime/Not Chime” ve “Strike/Not Strike” yazılıdır. 

Dışta yarım çember üzerindeki bölmelerde ise yine ibre ile seçilebilen 12 adet şarkı ismi yer alır. Saat başlarını on iki çan üzerinden vuran Saat, Carillon çalar düzenine sahiptir. Aynı zamanda müzik tertibatı çivili silindir, laterna düzenlidir. Duvara asmak için tahta bir rafa monte edilmiş olan Saatin makinesi, uzun sarkaçlı top gücüyle çalışır.

Yine 53/311 env.no ile kayıtlı İngiliz Duvar Saati, Topkapı Sarayı Haremi’nden gelen saatlerdendir. Pirinçten ve zarfsız olan Saatin kadranı kazıma ve boyama tekniği ile eski Türkçe rakamlar, içte saatler, dışta dakikalar gösterilecek şekilde çizilmiştir. Orijinal akrep yelkovanlı olan saat kadranının ortasında “Wm. Jourdain” olarak Saatçi adı yazılıdır. Kadran üstündeki yarım daire formundaki alınlıkta ise ibreyle idare edilen “çalar/çalmaz” göstergesi vardır. Saatin makinesi çalar düzenli, toplu ve sarkaçlı olup çanı ve çekici makine üstündedir. 

53/312 env.no ile kayıtlı pirinçten İngiliz Duvar Saati de Topkapı Sarayı Haremi’nden gelen saatlerden olup zarfsız duvar veya boy saati makinesidir. 42 cm yüksekliğindeki Saatin orijinal akrep-yelkovanı vardır. Kadran çemberi eski Türkçe rakamlı olup kadran ortasında üstte saniye göstergesi, altta ayın günleri göstergesi yer alır. Saatçi adı ise “Barbot-London” olarak kazılıdır. Yarım daire alınlık üzerindeki göstergede “Jigg/Air” taksimatı ve ibresi yer alır. Kadran çemberinin etrafında kalan boşluklar, oyma aplik köşeliklerle bezeli olup, Saat çift top gücüyle çalışır. Çalarlı makinesi olan saatin büyük bir çanı, çekiçleri ve zilleri ile “Carillon” müzik sistemine sahiptir. 

53/313 env.no ile kayıtlı Topkapı Saray Haremi’nden gelen bir diğer İngiliz Duvar Saati pirinçtendir. Zarfsız duvar saati veya boy saati makinesi görünümündeki Saatin kadranının eski Türkçe rakamlı çemberi, dışta dakikaları belirtilmiştir. Kadranın ortasında saniye kadranı yer alır, yalnız takvim göstergesi eksiktir. Yine oyma aplikli köşelikli Saatin alınlığında madalyon içinde; “Chime/Not Chime” yazılı ibreli göstergesi vardır. Alınlığın dış çemberinde ise, Saatçi adı “Isaac Rogers” çivileri düşmüştür. 

53/323 env.no ile kayıtlı pirinç İngiliz Masa Saati de Harem Bölümü’nden koleksiyona dahil edilmiştir. Zarfı pirinçten yapılmış olan saatin kadranı da pirinçtendir. Ön yüzünde akrep-yelkovanı, kadran çemberi, yanı sıra alınlıktaki çalar/çalmaz göstergesi de eksiktir. Kadranda iki kurma deliği, sarkacın görülmesini sağlayan yarık ve takvim göstergesi bulunmaktadır. Arka çatı üstünde kazıma tekniğinde çiçek ve dallar arasında saatçi adı “Allen Walker” olarak okunmaktadır. Saatin üstü tonot şeklinde olup müzik sesinin yayılması için delikler zımbalanmıştır. Makinesi zemberekli ve sarkaçlı olan Saat, sekiz zilli ve Carillon çalar tertibatlıdır.

Topkapı Sarayı Harem Dairesi’nden 53/330 env.no ile koleksiyona dahil edilmiş olan pirinçten mamul, zarfsız İngiliz Duvar Saati’nin kadranı; pirinç üstüne kadran çemberi aplike edilmiş ve eski Türkçe rakamlı olup orijinal akrep-yelkovanı bulunmaktadır. Yarım daire formundaki alınlığın ortasındaki madalyon içinde “George Clarke-Leaden Hall Street-London” markası yer alır. Çalar düzeni çan ve çekiçle idare edilen Saat, paletli eşapmanlıdır. Kadranı yerinden çıkmış harap durumdaki Saatin iki topu, makinenin yan kapakları, sarkacı, saati çalıştıran bölümdeki çarkları ve köşe aplikleri eksiktir. 

Genel olarak belli bir cinse ait olarak tüm yaylı-rakkaslı saatler, masa üstü, rafa veya sepet (özel zarf) içine yerleştirilebilir şekilde düzenlenmiştir. Bu tip saatlerin çoğu, doğru ve tam olarak “Masa Saati” olarak tanımlanmaktadır. Ancak bu “bracket clocks” teriminin, iyi düzenlenmiş ve daha iyi anlaşılabilir olduğu, bazı otoriterlerce iddia edilmektedir. 

Yaklaşık 1750’lerde ortaya çıkan “Oturtma Saat-Bracket Clock” formunun en erken bazı örnekleri, Ellicot tarafından gerçekleştirilmiştir. Genellikle ceviz, abanoz veya maun –kırmızıya çalan kahverengi-ağacından mamul zarfların hepsi, gerçek veya dönüştürülmüş çanları ve kolay taşımak amacıyla yapılmış kulplarla süslenmiştir.

En önemli yeniliklerden biri ise kadran üzerinde görülür. Saatin ön penceresi, artık ne kare ne de ara kavislidir; yuvarlak olup tam kadran ölçüsündedir. Aynen çağdaş cep saati kadranı gibi, saat üzerinde Romen ve eski Türkçe rakamlar kazılıdır. Kulplar geleneksel üslubu devam ettirirler. Saatin ön camı, pirinçten kenarlıklı bir yuvarlak içinde, düz ahşap olan ön kapısının içine tutturulmuştur. 

Oturtma saatlerde yukarıda tanımlanan bu form, geleneksel örnekler ile 1760’lardan bu yana görülmeye başlayan pek çok yeni form arasında “geçiş formu” olarak kabul edilebilir. Yaklaşık 1770’lerde görülmeye başlayan geleneksel çandan kaçınma yerini başlangıçta son derece düz olan kavisli kemere bırakır. Ayaklar ise, göze çarpmayacak kadar küçüktü. Daha fazla gümüş kaplı veya mineli kadranlar ve çember içindeki rakamların gittikçe artarak bırakıldığı izlenirken çekilme hazırlığı içindeki saniye göstergeleri de yüzyılın sonuna kadar tamamen görünmez olmaya başlarlar. 

Çok çeşitli formlar alan kulplar, çelikten veya altın yaldızlı oluyordu. En basit ve etkileyici örnek ise saatin tepesinde gittikçe incelenerek küçük takılabildiği bir nokta halini almaktaydı. 

1790’lardan itibaren metal kenar hemen hemen “balık pulu” örneğine dönüşerek standartlaştı ve bu da saatin üzerindeki kapı aynalarının yükseklikleri azaltılarak gerçekleştirilebilmiştir. 

Özellikle 1800’lerden sonra Fransız XVI. Louis stili olarak bilinen taklitleri gibi bilinçli olarak birçok İngiliz saati yapıldığından, haklı olarak, bu saatler de daha ziyade “Fransız saatleri” başlığı altında incelenmeleri kabul edilebilir. 

Yine aynı yüzyılda saati önden zarfa sabitleştirmek alışkanlık haline gelmiştir. Bu tip zarflarda cam kubbelidir ve iç bölümdeki daire makineye dönüştürülmüştür. 1810’larda ara-kavis, hemen hemen zarfın yarı genişliğinde, daha fazla kavisli bir form aldı. Ara kavisi bırakmak ve tamamen tepedeki kemerli alınlığa ulaşmak için kısa bir duraklama oldu. Bu tip saatler genellikle çok basit desenli ve süslemeli olurlardı. 

Elimizde bulunan Carillon tertibatlı saatler, 18.yüzyıl ortalarından 19.yüzyıl ortalarına kadar uzanan bir zaman dilimini içermektedir; ünlü İngiliz saat yapımcıları Allen Walker, Barbot, İngiltere Kralı III. George’un Saatçisi olan Dan de St. Leu, George Prior, Geo. Clarke, bazı saatlerini “amel-i İshak Rocus” olarak Arap harfleriyle imzalayan Isaac Rogers, Recordon Luis, Roberd Ward, W.Jourdain tarafından imal edilmiş olan bu saatlerin, saatçilik tarihi içindeki yerlerini göstermeleri açısından da çok önemli olduklarına hiç kuşku yoktur.

Antik Dekor Sayı:69, syf.68