Etkileyici görünümü, hafifliği, kaygan yüzeyi, büyüleyici rengi ile önce Çinlilerin hayranlığını kazanan porselen, zaman içinde diğer ülkelere de yayıldı. Porselen, keşfedildiği tarihten üç yıl sonra bugün hayatımızdaki vazgeçilmez yerini sürdürüyor. Topkapı Sarayı Müzesi Çin ve Japon Porselenleri Bölümü Uzmanı Ayşe Erdoğdu soylu porseleni anlatıyor.

Porselen, ilk olarak Çin’de Tang (618-906) sülalesi döneminde üretilen, 16.yüzyıldan itibaren yoğun olarak ihraç edilen sert, dayanıklı, kırılgan ve yarı saydam bir seramik türüdür. Çin porseleni denildiğinde ilk akla gelen ve dünyada en çok tanınan porselenler mavi-beyaz olanlardır. Porselenleri süslemede en önemli aşama 14.yüzyıl ortalarında kobalt mavisinin kullanılmasıdır. Kobalt, boyama maddesi olarak ilk kez İ.Ö. 2000 yılında Mezopotamya’da cam eşyaların renklendirilmesinde kullanılmıştır. Yine Mezopotamya’da 1.yüzyılda toprak küplerin sır üstündeki süslemesinde kullanıldığı bilinir. Sır altına kobalt mavisi süsleme ilk defa 12.yüzyılda İran’da kullanılmış, İran’lı tüccarlar tarafından bu teknik ve kobalt madeni Çin’e götürülmüş ve ithal edilen kobaltla ilk mavi beyaz üretilmiştir. 15.yüzyılda Çin’liler kendi kobalt yataklarını İran’la aynı kaliteye getirmeyi başarmışlar, 16.yüzyıl başlarında İran kobaltına bağlı olmaktan kurtulmuşlardır, 14. yüzyıl porselenlerinin tümünde ithal kobalt kullanıldığı kimyasal analizlerle belirlenmiştir. 

14.yüzyıl başlarında Çin porselenlerinin süslenmesi ilk kez kullanılan mavinin içinde yeterince rafine edilmiş kobalttan kaynaklanan siyah lekeler bulunur, kabın yüzü de hafif pürüzlüdür. Topkapı Sarayı Müzesi koleksiyonunda bulunan 14.yüzyıl başlarına ait mavi-beyaz tabak (15/1387) ithal kobaltla üretilmiş olup siyah lekelidir. 
 

Güney Çin’de Jingdezhen fırınları yüzyıllar boyu beyaz porselen üretmişlerdir. Aslında kobalt madeni bir renklendirici olarak Tang Hanedanı (618-907) döneminde Kuzey Çin’deki Gongxian fırınlarında yüksek ısıda pişirilen beyaz ürünlerde kısa bir süre denenmiştir. Ancak Jingdezhen’de Yuan Hanedanlığı (1279-1368) döneminde gerçek anlamda kullanılmıştır.

Ming Hanedanlığı’nın ilk İmparatoru Hongwu (1368-1398) devrinde ithal kobaltın yerini yerel kobaltın alması nedeniyle mavinin tonu grimsi donuk ve uçuk bir hal alır. 16.yüzyıl ortalarında Jiajing döneminde mavinin tonu hafif morumsudur. İmparator Wanli’nin 1619’da ölümünden 1683 yılına kadar süren geçiş döneminde mavinin tonu koyu mordur. Qing Hanedanlığı (1644-1911) başlarında açık ve parlak renkte olan mavi, 18.yüzyıla girildiğinde katıksız bir lacivertle güzelliğin zirvesine ulaşır. 

Çin’deki siyasal ve ekonomik gelişmeler, porselenlerin kalitesini, desenlerini, biçimlerini ve üretim miktarını doğrudan etkilemiştir. İhraç porselenler, dolayısıyla Topkapı Sarayı Müzesi’ndeki koleksiyon, Çin’deki gelişmelerle ilgili olarak şekillendirilmişlerdir.

Mavi-Beyaz Hazine 
Topkapı Sarayı Müzesi’nde sayısı on bini aşan porseleni bulunmaktadır. Saray koleksiyonu Çin’in samanlı için değil, tüm orta ve yakın doğuya, İslam için ürettiği ihraç porselenlerden oluşur. 13.yüzyıl başına kadar uzanan kesintisiz tarihi, ihraç porselenlerin gelişimini göstermesi bakımından önem taşır. Çin dışındaki en büyük koleksiyon olma özelliğini de taşıyan Topkapı Sarayı koleksiyonu, nitelik bakımından İran’da bulunan Erdebil koleksiyonu ile yakın benzerlikler gösterir. 

Saray koleksiyonu genel olarak Yuan (1279-1367) (1368-1644) ve Qing (1611-1911) Hanedanları döneminde Çin’in Lonquan ve Jingdezhen bölgelerinde bulunan fırınlarda üretilen porselenlerden oluşur. İslam ülkelerindeki yemek ve sofra geleneklerine uygun olarak üretilen boyutlu kase ve tabaklar, koleksiyonun en belirgin kap biçimleridir. 
 

Osmanlılar mavi-beyaz Çin porselenlerini genellikle fur ya da fağfuri olarak adlandırılmışlardır. Saray koleksiyonunda 14.yüzyıl ortalarından 19.yüzyıla kadar tarihlenen 5373 parça mavi beyaz porselen vardır. Bunların tamamına yakını Jingdezhen bölgesindeki fırınlarda üretilmiştir. 15.yüzyıl mavi-beyazları arasında değerlendirilen Annam (Tang döneminde Çin iradesi altındaki Vietnam’a verilen ad) vazosu, kitabesine göre 1450 yıllarında yapılmıştır. Diğer Vietnam seramikleri ise 15-16.yüzyılda, Çin karakterinde Vietnam yazısı içeren kartuşlarla desenlendirilmiş oktagonal bir şişe ile bulut ve lotuslarla bezenmiş bir şişedir. Mavi beyazların ilk üretildiği Yuan Hanedanlığı dönemi ile erken Ming Hanedanlığı dönemine ait yaklaşık yüz parça mavi-beyaz kap, Saray koleksiyonunu benzersiz kılan önemli bir ayrıcalıktır. Bazı parçalar üzerinde Osmanlı sanatının kuyumculuk ve metal işçiliğinin uygulanması, kullanımla ilgili gelenekleri yansıtır. 

Saray koleksiyonundaki mavi-beyaz kapların yüzyıllara göre dağılımı giderek artan ihracatın ve kullanım boyutlarını da gösterir. Koleksiyonda 14.yüzyıldan 40, 15.yüzyıl başından 54, 15.yüzyıl ortaları, 16.yüzyıl başından 288, 16.yüzyıl ortaları, 17.yüzyıldan 2308 ve 17.yüzyıl ortaları, 18.yüzyıldan 2680 adet mavi-beyaz kap bulunur. 

 

Yuan Hanedanlığı Mavi Beyazları
Yuan mavi-beyazları sadece 1320-1360 arasında kısa bir dönemde yapılmışlardır. Moğolların kurduğu bu hanedanlık döneminde üretilen kaplar ülke içine ve dışına satılmış, ancak Çin sarayına girememiştir. Dünyada sağlam olarak 200 civarında olan bu döneme ait kapıların 40 adedi Topkapı Sarayı koleksiyonunda bulunmaktadır. 14.yüzyıla ait büyük boy mavi beyaz tabaklar, kaseler, vazolar ve küpler ve yoğun bir kobalt mavisiyle boyanmıştır ve dönemin en üstün parçalarına örnektir, Yuan mavi-beyaz seramiklerinin geometrik desenlerinde doğrudan yakın ya da ortadoğu motiflerinden esinlenilmiştir. Çin motifleriyle boyanan kaplar (bahçe sahneleri, ejderhalar, erik-çam-bambu bileşimleri) bile yüzeyde boş alan bırakmayan zengin bezemeleriyle Çin’e yabancıdırlar. 

Yuan mavi-beyazlarının en ünlü örnekleri 1352’de Jingdezhen yakınındaki bir tapınak için yapılmış kitabeli bir çift vazodur. Londra Percival David koleksiyonunda bulunan bu vazolar (Env.no: B.613, 614) bezemeleriyle Topkapı Sarayılndakilerle karşılaştırılabilir. Aynı zamanda Yuan porselenlerinin tarihlendirilmesinde önemli rol oynarlar. 
 

Bezemeler, sıraltına fırça ile yapılan bitkisel süslemeler mitolojik yaratıklar (ejder, anka kuşu, qilin gibi) hayvan ve geometrik şekillerden oluşur. Aslında bezemelerin çoğu Çin süsleme geleneğinden alınmadır. Büyük tabaklarda, çanaklarda ve vazolarda görülen zengin bitki ve hayvan resimlerinin kökeninde, o dönemin yayımlanmış çeşitli tıp el kitapları, bitki kökenli eczacılık kitapları ya da resimli ansiklopediler bulunur. Bazen de dönemin resimleri, mimari süslemeleri ve kumaş desenleri aynı temaları paylaşır. Bazı modeller İslam ya da Tibet-Lama kültüründen esinlemeler taşır. Yoğun İslam motiflerinden esinlenilmiş desenlerle süslenen büyük kase ve tabaklar İslam ülkelerine, küçük boyutlu az süslenmiş kaplar Güneydoğu Asya’ya ihraç edilmişlerdir. 

Bazı mavi-beyaz kaplar Yan Dönemi’nin roman ve tiyatro oyunlarından alınma sahnelerle bezenmiştir. Bunların bazıları gizliden gizliye Çin’lilerin Moğol yönetimine duyduğu hoşnutsuzluğu dile getirir. Çin’de ve Güneydoğu Asya’da bu şekilde bezenmiş mavi-beyaz kaplar bulunmuştur. 

Bir havuzda yüzen iki Pekin ördeği sahnesi ihraç kaplar üzerinde sıkça görülür, Çin’de de bulunmuştur. Bu sahnenin başlangıçta imparatorluk giysilerinde de kullanıldığı, sonradan porselene uygulandığı sanılmaktadır. Saray koleksiyonunda bu sahnenin resmedildiği örnekler vardı saray koleksiyonundaki bu döneme ait parçalar üzerinde altına fırçayla yukarıda sözü edilen desenlerle birlikte, baklava, lotus ve şakayık bordürleri başta olmak üzere bitkisel süslemeler, ejder-anka kuşu-qilin gibi mitolojik atıklar balık-ördek gibi hayvanlar ve çeşitli semboller edilmiştir. Büyük kase ve tabaklar, kavanozlar, su kabağı eğimli vazolar, meiping vazolar, mataralar belirgin kaplama kalemlerini oluşturur.

Ming Hanedanlığı Mavi Beyazları
Saray koleksiyonunda buluan 54 aret erken Ming Dönemi mavi-beyaz porselenlerinde günlak yaşamda sahneler, kır ve doğa manzaraları ve dini sembollerle süslemeler çeşitlilik kazanır. İlk Ming İmparatoru Hongwu (1368-98) döneminde İslam beğenisi yerini Çin beğenisine bırakmış, imparatorluk tek renkli, özellikle de kırmızı kaplamalara yönelmiştir. Uluslararası ticarete kısıtlamalar konulmuş, mavi-beyaz kapların üretimi de sürdürülmüştür. Youngle (1403-24) dönemi porselenleri görkemli boyutlarla biçimlendirilip yaratıcı ve ustaca boyanmış desenlerle bezenmiştir. Güzel örneklerde kuş ve çiçek kompozisyonları, bahçe ya da sisli dağ manzaraları gibi Çin resim sanatından alınma klas motifler görülür. Bu kaplar büyük oranda ihraç edilmiş, yine de pek dağılmamıştır. Bunların en iyi örnekleri Topkapı Sarayı koleksiyonunda bulunur. Çin sarayında mavi-beyaz porselenlerin beğeni bulması Xuande (1426-35) döneminde, yani 100 yıl sonra başlamış, parçaların çoğuna kullanılarını kısıtlayan imparatorluk damgası vurulmuştur. Xuande’den sonraki huzursuzluk döneminde 1436-1464 yılları arasında imparatorluk armaları görülmez. 

16.yüzyıl başında müslümanlara yönelik biçimler yapılmaya başlanmış, Ortadoğu metal kapları porselene uyarlanmıştır. Arap harfleriyle Kur’an’dan ayetler işlenen kaplar üretilmiştir. Saray koleksiyonunda ikisi imparator Zhengde (1506-1521) armalı olmak üzere dört adet bu döneme alit kap vardır. 

Ming Hanedanlığı sonralarında imparatorluk ürünü olmayan porselenlerin kalitesi yükselmiş, denetim zayıflamıştır. Bazı parçaların üzerined gayri resmi devlet armaları işlenmiştir. Saray koleksiyonunda Jianjin (1522-66) ve Wanli (1573-1619) dönemlerine ait armalı örnekler ve çok sayıda kap vardır. Beş pençeli ejderha gibi imparatorluğa özgü desenli kaplar da koleksiyonda yer alır. Gerçek imparatorluk ürünü bazı parçaların da zaman zaman satışa çıkarıldığı anlaşılır.

Wanli döneminde 16.yüzyıl sonu 17.yüzyıl başında Kraak adıyla bilinen yüzeyleri kartuşlara bölünmüş ve her birinin içi desenlerle kaplanmış yeni bir süsleme geliştirilmiştir. Bunları taşıyan Hollanda gemilerinden (carrack) üretilen Kraak adı, genellikle ince yapılmış porselenler için kullanılır. 1603 yılında diğer Çin mallarıyla birlikte bu porselenlerin de bulunduğu bir gemi, Malakka boğazında Hollandalı’larca ele geçirilerek Amsterdam’a götürülmüştür. Kraak porselen büyük miktarda Avrupa’ya ulaşan ilk Çin porseleni olup, Avrupa ve özellikle Hollanda seramiği etkilemiştir. Genellikle büyük boy tabaklardan oluşan Kraak porselenlerinden Topkapı koleksiyonunda bol miktarda bulunmaktadır. Koleksiyonlarda ve batıklarda bulunan örnekleri, bu ticaretin yoğunluğu ile ilgili fikirler verir. 

Ming sonunda üretime katılan Fujian’a Zhangzhou fırın merkezinde üretilen, ihraç edilen Shantou (Swatow) limanının adıyla bilinen kaplar koleksiyonunda önemli bir yer tutar. Jingdezhen model alınarak yapılmıştır. Yüzeysel olarak onlara benzer, ama yapımı kaba ve ilkel boyamalı, hamuru griye yakın bir renktedir. Kobalt mavisi de donuktur. Kum üzerinde pişirildiklerinden dipleri kumludur. 

Ming imparatoru Wanli’nin 1619’da ölümü ile Qing imparatoru Kangxi’nin 1683’te imparatorluk fırınlarını denetime aldığı tarihe kadar üretilen kaplara “geçiş dönemi ürünleri” denir. Manzaralar, insan figürleri ve çiçekler bu dönemde sıksa resmedilmiştir. Bu grubun diğer bir özelliği de Çin porseleninde ilk kez lale motifinin kullanılmasıdır.

Qing dönemi mavi-beyazları
Qing Hanedanlığı Mavi-Beyaz Kaplar: Qing (1644-1911) Hanedanlığı döneminde mavi-beyaz kaplar daha fazla üretilmiş, ancak kalitesi giderek düşmüştür. Yuan ve Ming’de pahalı bir ürün olan mavi-beyazlar, ucuzlamış ve kolay anlaşılır olmuştur. Mavi-beyaza duyulan ilgi yerini çok renklilere kaplara bırakmıştır. Qing Hanedanlığı başlarında imparatorluk haricindeki fırınlarda ağırlıklı olarak üretilen mavi-beyaz porselenler figürlü ve manzaralı resimlerle bezenmiştir. Qing imparatoru Kangxi (1662-1722), Yongzheng (1723-35) ve Qinglong (1736-95) dönemlerinde seramik sanatı gelişme göstermiş, ihraç amaçlı üretim de bu gelişmeden payını almıştır. Özel fırınların üretimi çoğalmış ve çeşitlenmiş biçimleri ve bezemeleri yabancı beğenilere uydurulmuş fırınların üretimi çoğalmış ve çeşitlenmiş, kap biçimleri bezemeleri yabancı beğenilere uydurulmuştur. Fırınlar 18. yüzyıl ikinci yarısına dek büyük miktarlarda mavi-beyaz kap üretmeyi sürdürmüşlerdir. Ancak, bu tarihlerde, öncelikle düşüş görülmeye başlanmış ve üretimin ağırlığı emaye kaplara kaymıştır.

Saray koleksiyonunda 2680 örnekle temsil edilir. Bunların arasında imparator Kangxi Dönemine ait çok sayıda ve biçimde örnekler vardır. Parlak, morumsu koyu renklerdeki Kangxi dönemi mavi beyazlarından bazıları imparatorun armasını taşır. Süslemelerinde çiçek ve manzara resimleri hakimdir. Ayrıca erken tarihli parçalarda, ejder, anka kuşu ve diğer hayvan motifleri de resmedilmiştir. Bu döneme ait kaplar, günümüzde özel koleksiyonlarda şahıslarda da çokça görülebilmektedir. 

Kangxi Dönemine ait bir diğer teknik ise “toz mavi” olarak bilinir. Kobalt mavisi boya, henüz fırınlanmamış porselen üzerine, bir tarafı tülbentle kapalı bambu bir kamışla üflenerek uygulanmış, daha sonra sırlanmış ve fırınlanmıştır. Qing Hanedanlığı döneminde erken Ming Döneminin kap formaları ve süsülemeleri de tekrar kullanılmıştır. Saray koleksiyonunda toz mavi ve taklit kapların örnekleri de vardır. 

Mavi-beyaz porselenler, ihraç edildikleri diğer ülkelerde olduğu gibi, Osmanlılar tarafından beğeniyle kullanılmışlardır. Minyatürlerde çok küçük çizilmelerine rağmen, bir fincan bile form ve deseniyle Çin porseleni olarak fark edilmektedir. Camii’nin Baharistan adlı el yazmasında yer alan minyatürdeki (H.1711, y. 14a) yemişçi dükkânında resmedilen bir kavanoz, Saray koleksiyonundaki meiping bir vazo ile büyük benzerlik gösterir. Surnamelerdeki yemek sahneli minyatürlerde, sinilerin üzerindeki mavi-beyaz kase ve tabakların da koleksiyonda birebir ya da yakın benzerleri bulunmaktadır. 

15.yüzyıl İznik seramiklerinde Yuan ve Ming Dönemi mavi-beyazlarının açık etkileri görülür. Saray koleksiyonunda bulunan bazı tabaklardaki üçlü üzüm salkımı deseni İznik seramiklerinde de görülür. İznik seramiklerindeki dalga, bulut, balık, lotus, şakayık, çiçek dalları desenleri de bu etkiyi açıkça göstermektedir.

KAYNAKÇA

• Blehaut, Hwee Lie, “Yakın ve Ortadoğu’ya İhraç Edilen Çin Seramikleri”, İstanbul’daki Çin Hazinesi, İstanbul, 2001, s 16-39. 
• Carswell, John, Blue and White, Chichago, 1985. 
• Carswell, John, Çin Seramikleri, Sadberk Hanım Müzesi Koleksiyonu, İstanbul, 1995. 
• Erbahar, Nurdan, Çin Porselenleri, İstanbul, 1984. 
• Erdoğdu, Ayşe, “Blue-Blanc Çin Porselenleri”, P Dergisi sayı: 14, 1999, s 56-66. 
• Erdoğdu, Ayşe, “Chinese Porcelains” Arts of Asia, Volume 31, Number 6, November-December, Hong Kong, 2001, s 88-100 
• Erdoğdu, Ayşe, “Çin Porselenlerinin Osmanlı Günlük Yaşamındaki Yeri”, İstanbul’daki Çin Hazinesi, İstanbul, 2001, s 102-129. 
• Krahl, Regina, Chinese Ceramics in the Topkapı Saray Museum, 3 Cilt, Sotheby’s, Londra, 1986.

Antik Dekor Sayı 77, syf:88-96