Fotoğraflar: Karin Maucotel, © Paris-Musées 

Geçmişte Avrupa seçkin yaşam kültüründe önemli rol oynamış bu zarif objeleri, 19 Nisan-16 Ekim 2005 tarihleri arasında Paris Cognacq-Jay Şehir Müzesi’nde “Portbuket” sergisi gerçekleştiren Bilgi Kenber tanıtıyor.

Fransızca kökenli isminin da açıkladığı gibi “portbuket”, bir veya birçok çiçeği taşımaya yarayan bir objedir. Çiçeklerin yerleştirilerek, muhtelif sistemlerle sabitleştirildikleri bir vazo kısmını havi olup, çeşitli malzemelerden yapılan bir tutak ile uzatılabilir. Portbuketler başlıca elde tutularak kullanılmakla beraber, elbiselerin göğüs kısmına (korsaj) yerleştirilen, ayaklı ve broş tipleri de mevcuttur. 

Tüm araştırmalar portbuketlerin kökenini Fransa olarak tespit etmekte hemfikirdirler. Portbuket olarak kabul edilen en eski obje Viyana’daki Kunsthistorisches Museum’da bulunmaktadır. Çiçeklerin saplanacağı altı hazneden yapılmış olup(biri eksiktir), yedi adet yakut tas ve bir elmasın meydana getirdiği bir gül ile tamamlanmıştır. Diğer kısımları mineli altından olan, 17.6 cm uzunluğundaki bu nadide portbuket 17. yüzyılın ikinci yarısına aittir. 

Portbuketler 14. Louis devrinde Versailles Sarayı’nda kullanılmaya başlanmış ve 18. yüzyıl boyunca gelişerek devam etmiştir. O devirde çiçekler giysilerin üzerlerine ve saçlara takılarak kullanılırdı. Bu çiçeklerin tazeliklerini ve kokularını koruyabilmek maksadıyla, portbuketler korsajlarda saklanan veya elbiselerin üzerlerine takılan hazneler olarak dizayn edilirlerdi.1 Sonraları Fransız zevkini arayan diğer ülke saraylarına da yönelen portbuketlerin İngiltere ve Amerika’ya ithal edildiğini gösteren muhtelif bilgiler mevcuttur. Francis Richardson adlı bir antikacının 1719 yılında Londra’daki bir gümüş ustasından satın alarak Amerika’ya ithal ettiği ve hanımların korsajlarina yerleştirilerek kullandıkları portbuketlerden bahseden yazı2 bunların belki de ilkidir. Çoğu Avrupa ülkelesine seyahat etmiş olan İngiliz yazar ve siyaset adamı Horace Walpole’un George Montagu’ya yollamış olduğu 16 Kasım 1774 tarihli mektubunda3 bahsettiği portbuket hikayesi, diğer ülkelere de yayılmış olan bu obje hakkında en tanınmış olanıdır. 

26 Temmuz 1756 tarihli “Boston Evening Post” gazetesindeki ilan-“Londra’dan henüz ithal edilmiş ve en ucuz fiyatlara Gilbert Deblois […] tarafından toptan veya perakende olarak satılacak Pirinç, Bakır, Döküm, Demir ve Çelikten kaplar […], Pirinç ve Teneke biber kutuları, çelik cımbız kılıfları, korsaj şişeleri [“bosom bottles”], cep kılıfları, çay kaşıkları ve pensler…”-ve Rusya mücevherat koleksiyonlarında bulunan 1760’lı yıllara ait mine işli, altın ve gümüşten, elmas kakmalı bir portbuket, 18. yüzyılın ikinci yarısındaki kullanımların yalnızca birkaç örneğidir. 

19. yüzyıldaki kullanıma ait ilk bilgiyi 1835 senesine ait bir gravürde buluyoruz. “Modes de Paris” dergisinde bulunan bu gravürde gösterilen iki hanımdan birinin elinde bir portbuket bulunmakta ve gravürün altındaki izahat kısmında ise portbuket ihtisası olan M. Bourguignon’un ismi ve adresi yer almaktadır.4 Fransız altın ve gümüşlerine vurulması gereken yeni damgaları ve bu damgaların objelerin üzerlerinde bulunacakları yerleri belirleyen ve 10 Mayıs 1838 tarihinde yürürlüğe giren, 30 Haziran 1835 tarihli tamimde yine portbuketlerden bahsedilmektedir.5 
 

Fransa dışındaki kullanımla ilgili bir örnek olarak da, Broadway’de bulunan Thomas Crane Banks mağazasının satışa sunduğu mallar içersinde bulunan portbuketler6 gösterilebilir.

Kraliyet ailelerine hediye edilen veya bu aileler tarafından kullanılan portbuketler, bu objelerin tarihçeleri hakkında diğer bilgi kaynaklarını tamamlamaya yardımcı olmaktadır. Bu bağlamda İngiltere kraliçesi Victoria’ya 1838 yılında hediye edilen ve İngiliz kraliyet ailesi envanterinde yer alan7, Rus İmparatoru I. Nicolas’nın vekili Prens Wolkonsky’e Saint-Petersburg’daki Nicholls & Plincke tarafından 110 gümüş rubleye 1841 yılında fatura edilen mine işli ve gümüş8 portbuket, Fransa İmparatoriçesi Eugenie’ye 1853’deki bir balo esnasında Senato tarafından hediye edilen imparatorluk armalı altın ve gümüşten, Froment-Meurice’in eseri9, taç işlemesi yakut ve safirlerle bezenmiş, tutağı mavi renkli emaye ve incili portbuket ve yine Eugenie’ye oğlunun vaftizi dolayısıyla da Paris şehri tarafından hediye edilen altın kaplama gümüş, emaye ve imparatoriçenin arması ile süslü10 portbuket örnek gösterilebilir.

Ayrıca, İngiltere Kraliçesi’nin 1855’teki Uluslararası Sergi dolayısıyla Paris’e yaptığı seyahat sırasında İmparatoriçe Eugenie tarafından kendisine takdim edilen ve Victoria’nın hatıratında yer alan11 portbuket12 ile, yine aynı seyahat esnasında Baron Haussmann ve eşinin kendisine hediye ettikleri portbuket13 de göze çarpan ilginç örneklerdendir. 

1863 yılında evlenen İngiltere Prensesi Alexandra’ya Duleep Singh Mihracesinin yaptırdığı evlenme hediyesi (altın, kristal, elmas, zümrüt ve yakuttan, London & Ryder firması tarafından gerçekleştirilmiş), İtalya Kralı I. Umberto’nun, Savoie ve Cenova Prensesi Margaret ile 22 Nisan 1868’deki evliliği için yapılan (emaye, bir taç altında UM monogramlı) portbuketler, hem portbuket tarihçesinin izlenebilmesi için hem de bazı önemli olanlarının tespiti için kayda değer olan bazı örneklerdir.

Portbuketlerin tipleri, çeşitleri ve şekillerine bakacak olursak, çoğu zaman taze çiçekler için kullanılan portbuketlerin bir nevi küçük ve portatif vazolar olduğunu görürüz.. Korsaja yerleştirilen (Resim 170), bir yüzük vasıtası ile parmağa takılarak elde tutulan, bir dans veya gelin pastası kesilmesi esnasında ikili (Resim 2107) veya üçlü bir ayak sistemi ile masa üstüne bırakılan, kadınlarda broş (Resim 341) erkeklerde ise yaka düğmesi olarak takılan çeşitli tipleri mevcuttur. 

Standart bir portbuketin ana kısımlarını, vazo, tutak, buketi yerinde tutmaya yarayan sabitleştirme sistemi (basit iğne, katlanmış veya vidalı iğne, pik, tırnak, çemberle sıkıştırma, çene gibi), modeline bağlı olarak yüzük ve bunun zinciri ile yine sabitleştirme sistemine bağlı olan zincir teşkil eder. 

Bilhassa balo veya benzeri davetlere giden hanımlar tarafından elde tutulan; eldiven, mendil, yelpaze ve balo dans defteri (“carnet de bal”) aksesuarına ek olan portbuketler günlerinin modasını ve zevkini, şekil ve dekorlar bakımından yapımlarında kullanılan malzemeler, yapım teknikleri ve dekorları ile takip etmişlerdir. Portbuketlerin balo ve davet dışında, günün diğer muhtelif saatlerinde de kullanıldığını bazı eski gravürlerde görüyoruz14. 

Portbuketlerin yapımlarında altın, altın kaplama gümüş (“vermeille”), gümüş, sedef, fildişi, porselen, mercan, bağa, tahta ve hasır kullanılmakla beraber, vazo kısımları ayna (Resim 422)ve minyatür (Resim 524)gibi dekorlarla zenginleştirilmiş de olabilir. Bu malzemelerin kıymetli, yarı kıymetli veya kıymetsiz taşlarla da kakılmış veya bezenmiş olanları da mevcuttur. 

Yapım teknikleri olarak portbuketler en çok polikromi, filigranlı (Resim 674), baskı ile şekillendirilmişler ve süslemelerinde de madalyonlar, çiçekler, yapraklar, bitkiler, böcekler, figürler vs. kullanılmıştır.

Kıymetli malzemelerden yapılan portbuketler, onları örnek alarak taklit eden basit malzemelerden yapılmış olanları ile zıtlık teşkil etmektedirler.. Bu bağlamda mesela kendi devrinde basit ve alelade sayılan örme hasır portbuketler, çok narin olmaları dolayısıyla günümüze kadar az miktarda kaldıklarından, bugün için malzemesinden çok nadide olmaları bakımından kıymetli sayılmaktadırlar. 

Portbuketleri imal eden sanatkârların yaratıcılıkları, standart objelerin dışında özellikle geliştirilmiş “sistemli” tabir edilen örneklerin gerçekleştirilmesini sağlamıştır. Örneğin, 1840’ta Birmingham’da çeşitli tiplerde, özellikle de ayaklı tipte portbuketler için model tesciline başlanılmıştır. Bu tip “sistemli” portbuketlere bir diğer örnek de balo dans defteri (“carnet de bal”) ve kalemi ile donatılmış olanlar gösterilebilir.

“Sistemli” portbuketlerden bir diğer önemli örnek, bir menteşe vasıtası ile ortasından katlanan ve “portmanto”15 adı ile tanınan portbuketlerdir. Bu portbuketlerin tutak kısmı kristal bir parfüm şişesi olup, vazo kısmı ile parfüm şişesi arasında “vinaigrette” tabir edilen “sirkeli tuz kutusu” bulunur. 

İlk olarak 1851’deki Uluslararası Sergi esnasında İngiliz “Martin, Baskett and Martin” firmasının tescil ederek sergilediği, elbise üzerine bir agraf veya bir iğne ile takılan ve mücevher sınıfına giren portbuketler, broş tipine örnektirler. 

Yukarıda işaret edildiği gibi portbuketler bilhassa balo veya benzeri davetlerde ve günün muhtelif diğer saatlerinde de kullanılmıştır. 

Kraliçe Victoria’ya yapılan hediyeler gibi portbuketler, özellikle çeşitli vesilelerle hediye edilirlerdi. Örneğin, bir geminin denize indirilme merasimi için (“Prens IV. Willem/Denize indirme/19 Mayıs 1894/Baroness Tindal/tarafindan/isimlendirimistir”), bir müzik festivalinin açılışında (“Beşinci Festivallerinin açılısı dolayısıyla Bridlington Musical Society üyeleri tarafından Bayan Bosville’e takdim edilmiştir, 21 Nisan 1898”)16 ve hatta bir mezuniyet daveti dolayısıyla (“İçerisinde bir buket ile Bayan Margetson’a New College Arundel Sqre Islington’un her ülke vatandaşı 50 Genç Centilmen öğrencisi tarafından, 7. Middlesex Islington Rifle Gönüllüsü Öğrencilerine verdiği Gümüş nişan dolayısıyla takdim edilmiştir 18 Mayıs 1864)17 yaptırılan ve hediye edilen portbuket örnekleri mevcuttur. 

İlk ortaya çıktığı yer Fransa olarak tespit edilen portbuketlerin, İngiltere ve Amerika’da da kullanıldıklarını yukarıda belirtmiştik. Kullanım memleketlerinin sadece bu ülkelerle sınırlı kalmamış olduğu, bulunan diğer portbuketlerin kökenlerinin tespitinden anlaşılmaktadır. Bu bağlamda Almanya, Avusturya, İtalya, İspanya, Macaristan, Rusya, Hollanda, İsveç ve hatta İngiltere piyasası için yapıldıkları tahmin olunan Hindistan ve Çin kökenli olanları da mevcuttur. 7 no’lu resimde (126) Avrupa veya Rusya piyasası için Osmanlı’da yapıldığı tahmin edilen bir portbuket görülmektedir. Lüle taşından vazosu ve akikten tutağı olan ve iğnesi bir inci ile zenginleştirilmiş bu obje, bugüne kadar görülen portbuketler arasında yegâne Osmanlı işçiliğini hatırlatanıdır.

Potbuketlerin koleksiyonları ve bunların koleksiyoncuları hakkında, en eski tespit edebildiğimiz portbuket koleksiyonu İngiltere Kraliyet Envanterinde bulduğumuz Kraliçe Victoria’ya ait olanıdır.18 Rusya Sarayı Gatchina’daki gümüş envanterinde bulduğumuz koleksiyon19 ise Rus İmparatorluğu’na aittir. 

Kraliyet koleksiyonları dışında ilk özel koleksiyonu 1935’in Haziran ayında yayınlanmış bir makalede20 buluyoruz. Reginald Kemp’e ait 400 portbuketin yer aldığı bu koleksiyonda Rus İmparatorluk koleksiyonundan gelen iki adet portbuket de mevcuttur. 

1935’ten bu yana tespit edilen başlıca koleksiyonlar arasında 1975’te Royal Watercolour Society Galleries’de sergilenen, sahibi bilinmeyen koleksiyon, 1993’te Rainbow’da satılan, yine sahibi bilinmeyen koleksiyon ve 1999’da satılan Philippa Rakusen ve Erik Bering’e ait koleksiyonlardır. 

Günümüzde birçok müzede tek tük (1 ile 10 arası) portbuket var ise de, Washington’daki Smithsonian Institute’da bulunan 50’yi aşkın portbuket dünyadaki en önemli müze koleksiyonudur. 

Diğer taraftan Fransa, İngiltere, İtalya ve Yunanistan’da, günümüzde bilinen bazı koleksiyoncuların dışında, en önemli koleksiyoncular arasında Chicago’daki American Floral Art School’da bulunan William Kistler (1908-1981) ve California’daki Mrs. I. D. Bulunmaktadır. 

19. yüzyıldaki tüm zarif hanımların vazgeçilmez aksesuarı olan bu nadide mücevher-objelere günümüzde yalnızca koleksiyonlarda değil, bazı şık düğünlerde gelinin elinde ve damadın yakasında rastlanılmaktadır. Tabii ki hakiki 19. yüzyıla ait olanlarına!

SONNOTLAR:

• 1 LESTER Katerine M.OERKE Bess V., “An Illustrated History of those Frills and Furbelows of Fashion which have to be known as: Accessories of Dress”, Peoria (Illi.), Manual Art Press, 1940, s. 570.
• 2 FALES Martha Gandy, “Jewelry in America”, 1600-1900, Woodbridge Antique Collectors’ Club, 1995, s. 70: “ [...] içerlerine su ve çiçek konularak, korsajlarin üzerine yerleştirilen, camdan yapılmış ufak şişeler.”
• 3 CUNNINGHAM Peter, “The Letters of Horace Walpole-Fourth Earl of Oxford”, 9 cilt, Londra, Richard Bentley and Son, 1891, cilt II, ss. 405-406, mektup no 399: “[...] Bildiğim yegane şey, Lady Hervey’in Paris’ten getirdiği yeni bir moda. Hanımların buketlerini taze tutmak için taktıkları, yeşil bir kurdele ile kaplanmış ve içerisinde su tutmaya yarayan madeni bir tüp. Korkarım ki Lady Caroline ve diğer bazıları, bu tüplerin dönmesi dolayısıyla sık sık soğuk alacaklar ve boğaz ağrıları olacak.”
• 4 Modes de Paris, “Petit Courrier des Dames”, 15 Oocak 1835, grav. 1128.
• 5 LACHEZE Degeneste, “Nouveau Manuel simplifié de la garantie des matières et ouvrages d’or et d’argent”, Paris, 1839, s. 58.
• 6 Morris National Press (New York) cilt I, 14 Şubat 1846, s. 3. Bu bilgiyi bana aktaran New York Şehir Müzesi küratörü Deborah Waters’e teşekkür ederim.
• 7 Mr. Matthew Winterbottom (Royal Collection, Works of Art, Assistant Curator)’a teşekkür ederim.
• 8 RGIA (Rusya Federal Arşivleri, Saint Petersburg), f. 468, op. 1 (cilt 1) d. 401, l. 222.
• 9 “Dix siècles de joaillerie française” sergi kataloğu, Louvre Müzesi, Paris, 1962.
• 10 Idem.
• 11 Queen Victoria, “Leaves from a Journal. A record of the Visit of the Emperor and the Empress of the French to the Queen and of the Visit of the Queen and the H.R.H. the Prince Consort to the Emperor of the French 1855 with an introduction by Raymond Mortimer. Farrar, Straus and Cuhady”, New York 1961, s. 133: “Pazar 26 Agustos […]Geçen Pazar İmparatoriçe bana elmaslı, incili, yakutlu ve bazı kısımları emaye güzel bir portbuket verdi. Buketi alacağımı ümit etmesinin dışında hiçbir şey söylemedi; çok utanarak kabul ettim, ve kendi giydiricim vasıtasıyla onun giydiricisine sordurdum ki o da saklayacağımı ümit ettiğini [imparatoriçenin] söyledi. Çok güzel.”
• 12 KENBER Bilgi, ZEISLER Wilfried, BRUNEL Georges et alli., “Porte-bouquets”, Paris Musées, 2005, s. 54.
• 13 SAUNDERS Edith, “A distant summer”, Londra, Sampson Low & Marston and Cie Ltd. 1947, s. 138: “[...] Kendilerini [kral ve kraliçeyi] aşağıda karşılayarak mücevherli bir tutucu [“holder”] içersinde yer alan bir buket takdim eden Haussmann ile konuşarak, kol kola ve yavaş yavaş merdivenlerden yukarı çıktılar.”
• 14 KENBER Bilgi, ZEISLER Wilfried, BRUNEL Georges et alli., Op. cit., s. 23.
• 15 “Porte-manteau”: Eskilerde ortasından katlanarak atın selesinin üzerine yerleştirilen ve süvarinin paltosu dışında, üzerindeki muhtelif ceplerine çeşitli tuvalet malzemelerinin konulduğu deriden veya kumaştan çanta.
• 16 KENBER Bilgi, ZEISLER Wilfried, BRUNEL Georges et alli., Op. cit., s. 51.
• 17 A Catalogue of Victorian Posy Holders sergi katalogu, Royal Watercolour Society Galleries, J. H. Bourdon- Smith Limited, Londra, 1975.
• 18 KENBER Bilgi, ZEISLER Wilfried, BRUNEL Georges et alli., Op. cit., s. 214.
• 19 Idem.
• 20 ROE Gordon, “Four hundred bouquet holders”, Apollo, June 1935, no 126.