Prof. Dr. FERYAL İREZ Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi 

19.yüzyıl ortalarında İngiltere’de John Ruskin. Fransa’da Baron Léon de Laborde endüstrinin el sanatlarını öldürdüğü düşüncesi ile doğaya tekrar dönmenin insanlığa ve sanata yeni olanaklar kazandıracağı tezini ortaya attılar. Tarihi yapıların onarım çalışmalarında Violet-le-Due bitkisel motifleri tercih etti. 1866’da Ruprich Robert ise “Floral süsleme”nin temellerini attı ve tüm bu yeni denemelerin neticesinde Fransa’da Sembolizm, İngiltere’de Pre-Raphaelit hareketi başladı. 

1870’lerden itibaren mobilya üretiminde tüm üsluplar değişik gözde stiller arasında Louis-Quinze ve Louis-Seusıra Empire (Ampir) üslubu da yer almaktaydı. 1884 ve 1889 Paris Sergileri iç dekorasyonda ve Mobilya Sanatı’nda bu alandaki estetik devrimin kaynağı oluşturdu. Özellikle 1889 Paris Dünya Sergisi “Floral Bezeme’nin çıkış noktası oldu. İngiltere’den William Morris ve Arthur H. Machmundo, Belçika’dan Henri van de Velde ve Amerika’dan Louis C. Tiffany bu floral üslubun uluslararası temsilcisi oldular. 

Art Nouveau üslubunun ortaya çıkmasında Fransa da rol oynadı. Fransız tasarımcı ve teorisyen Eugéne Grasset, cam sanatçısı ve Nancy Okulu’nun kurucusu Emile Gallé ile sanat ticareti yapan Samuel Bing bu akımın önderliğini yaptılar. Uygulamalı Sanatlar’da akademisyen olarak görev yapan Grasset 1879-1881 yılları arasında arkadaşı Charles Gillot için yaptığı mobilya tasarımları ile tanındı. Emile Gallé mobilya tasarımları yapmasına karşılık başarısını cam ve metal işlerinde gösterdi. Paris’te Uzakdoğu’dan ithal ettiği mobilyaları pazarlayan S.Bing ise Fransız mobilya üretiminde yeni bir çığır açtı. Rue de Provence’daki dükkanı bir sanat merkezi haline dönüşürken, dükkanın ismi de “Art Nouveau” (Yeni Sanat) olarak değiştirildi.

Art Nouveau üslubunun en karakteristik özellikleri nelerdir? Dalgalı kıvrım formlar, kuğular, tavus kuşları, çeşitli su kuşları, fantastik figürler, çeşitli egzotik bitkiler, zambaklar, nilüferler, kadın figürleri, stilize bitki motifleri Art Nouveau’nun en özgün dekoratif özellikleri olarak kabul edilebilir. 18.yüzyıl Rokoko üslubunu anımsatan asimetrik floral desenler ile karşımıza çıkan Art Nouveau üslubu 1900 Paris Sergisi ile resmen tanınır. 1900’deki bu sergi zaferinden kısa bir müddet sonra Art Nouveau üslubu güncelliğini yitirir. Ancak 20.yüzyıl başlarında Fransız mobilya üretimine yeni perspektifler getirdiği gibi, günümüz modern mobilyasının da çıkış kaynağı olmuştur.

1900’lü yıllarda yeni bir Pazar Strüktürü ortaya çıkar. Bu dönemde üretilen mobilyalar iki değişik alıcı kitlesine hitap eder. Birincisi. Gerçek ve Zengin Sanat Alıcıları, ikincisi, günlük kullanım ihtiyacını karşılamak isteyen Orta Sınıf. İşte tasarımcının görevi burada ortaya çıkar, çünkü her iki tabakanın zevkine hitap eden tasarımları gerçekleştirmek zorundadır. 

1912 yılında tasarımcı Renè Guilleré Printemps Satış Mağazaları zincirine katılır ve özellikle mobilya seksiyonları için yeni düzenlemeler gerçekleştirir. Daha sonra Maurice Dufrène Galeri Lafayette. Paul Follot ise Bon Marché mağazaları için çeşitli tarzda mobilya seksiyonlarını düzenlerler. 

Fransa’da Art Nouveau, Almanya’da Jugendstil, İngiltere’de Liberty Style, Avusturya’da Sezession. İspanya’da Modernista, İtalya’da Stile Floerale ve Amerika’da Tiffany Style olarak karşımıza çıkan bu üslubu Osmanlı da severek kabul etmiştir. Sultan II. Abdülhamid döneminde saray mimarı olarak çalışan Raimondo D’Aronco İtalya’dan gelmiş ve İstanbul’a Art Nouveau tarzında inşa edilmiş yapılar armağan etmiştir (Örneğin, Tarabya’daki İtalyan Yazlık Sefaret Binası. Yıldız Saray kompleksi içinde yer alan Istabl-ı Amire-i Ferhan binaları gibi...) Bu yüzyılın Osmanlı Sarayları’nda bulunan çini sobaların çoğu Art Nouveau tarzındadır. 1843’de kurulan Hereke Fabrikası’nda dokunan saray kumaşları arasında Art Nouveau motiflere sahip döşemelik kumaş örneklerini de mobilyalarda takip edebilmekteyiz. Dolmabahçe Sarayı mobilyaları arasında Art Nouveau üslupda E. Gallé imzalı marköteri çift tablalı, ahşap bir sehpa da dikkat çekicidir.

Endüstriyel yapım ve el sanatlarını beraber bünyesinde barındıran ve Art Nouveau’dan sonra yeni bir üslup olarak karşımıza çıkan Art Deco aslında 1916 yılı için planlanmıştır. Araya Birinci Dünya Savaşı’nın girmesiyle bu tasarım planı 1922 yılına ertelenmiş ve nihayet 1925 yılında resmen tanınmıştır.
 

ART DECO

Paris’de iki dünya savaşı arasında doğan ve Art Deco adı verilen üslup Avrupa ve Amerika’nın büyük kentlerinde hemen benimsenmiştir. Art Deco mobilyanın kökenleri 20.yüzyıl başlarında Almanya ve Avusturya’nın Geleneksel El Sanatları atölyelerinde üretilen mobilyalara dayanır. Bu tür mobilyalar 1925’de Paris’de açılan Uluslararası Modern Dekoratif Sanatlar ve Endüstri Sanatları Sergileri ile Tüm Dünya’ya tanıtılmıştır.

1930’lara kadar özellikle Jacques Emile Ruhlmann ve Eileen Gray gibi tasarımcıların öncülük ettiği bu üslupta üretilen mobilyalarda sedef, fildişi, bağa, abanoz, altın, gümüş, maroken, kaplan ve leopar postları ile parlak renkli ipekli kumaşlar en gözde malzemeler olarak kullanılmıştır. Tropikal yapraklar ve çiçekler, iri güller ve gül demetleri, atletik yapılı kadın figürleri gibi dekoratif unsurların yanı sıra mobilyaların ahşap kısımlarına Fovizm akımının naif resimlerini anımsatan resimler yapmak moda olmuştu. 

1930’lu yıllardan sonra daha çok Amerika’da gelişen bu üslup Amerikan Sineması aracılığı ile de yaygınlaşmıştır. Amerikan Art Deco stili yalın ve küt formları ile Bauhaus ve De Stijl üslubunun etkilerini hissettirir. 
 

Günümüzde New York Brooklyn Müzesi Dekoratif Sanatlar Seksiyonu’nda sergilenen Worgelt Stüdyo’su Amerikan Art Deco’sunun en özgün örneklerinden bir tanesidir. New York’lu bir çift olan Mr. ve Mrs. Milton Weil’in Park Avenue’de bulunan apartman dairelerindeki bu çalışma odası Paris’li tasarımcı Alavoine tarafından 1928’de düzenlenmiştir. 1920’lerin Fransız Art Deco’sunu anımsatan bu odanın duvarları geometrik motiflere sahip çeşitli ahşap malzeme ile kaplanmıştır. 

Art Nouveau üslubunun mobilya getirdiği en önemli özellik bütünlüğünün sağlanması ve bulunduğu ortamla uyum ilişkisidir. Mobilyanın ahşap kısmından döşemelik kumaşına, aynı mekânda bulunan mobilyaların kendi aralarında olduğu kadar, duvar kâğıdı veya duvar kaplaması, zemin döşemesi veya halı ve aydınlatma elemanları ile de görsel bir harmoni içinde olmasına büyük bir titizlikle dikkat edilmiştir. 

Art Deco mobilyalar ise İkinci Dünya Savaşı sonrasında gelişen modernizmin öncüsüdürler.

KAYNAKÇA

• Gabrielle Fahr-Becker, Wiener Werkstaett, Köln, 1996.
• Mark Bridge, Schreibtische, Köln, 1996
• Brookly Museum of Art (Müze Katalog Kitabı), New York, 1997.
• Helena Hayward, Weltgeschicthe der Welt, Stuttgart, 1992.
• Rolf Linnenkamp, Jugendstill, Münih, 1979.
• Linda Parry, William Morris, New York, 1996.
• Klaus Jürgen Sembach, Art Nouveau, Köln, 1991.
• F.Yaşar Yılmaz, “Art Nouveau ve Dolmabahçe Sarayı’nda bulunan bazı örnekler”, Milli Saraylar Dergisi, İstanbul, 1993.

Antik Dekor Sayı 64, syf:84-88