Prof. ÖNDER KÜÇÜKERMAN
MSÜ. Mimarlık Fakültesi, Endüstri Ürünleri Tasarımı Bölümü Başkanı "The International Committee for the Conservation of Industrial Heritage" (T.I.C.C.I.H.) Türkiye Temsilcisi

Bu yazıda, "Beykoz camları"nın üretildiği yıllarda, Türk cam sanatının bir yeni ürünü olarak ortaya çıkarılmış bulunan "Çeşmibülbül"ler üzerinde durulmaktadır. Bu ürün grubunun kaynakları, Osmanlı İmparatorluğu dönemindeki anlamları ve üretim teknikleri kalın çizgilerle incelenmektedir.

AVRUPA'NIN ÖNEMLİ CAM MERKEZLERİ ARASINDAKİ REKABET VE BEYKOZ CAMCILIĞI
Çeşmibülbüller ve Akdeniz Camcılık Kimliği İle Bağlantıları
Beykoz camcılığının 19. yüzyıldaki en önemli ürünleri arasında bulunan "Çeşmibülbül"ler, bir diğer yönüyle de Akdeniz camcılığının 3000 yıllık tarihi kimliği ile bağlantılıdır.1
Camcılığın beşiği olan Doğu Akdeniz camcılığı ve daha sonra da olağanüstü bir şekilde parlayan Venedik camcılığı, tarih içinde bizim "Beykoz işi" grubu içinde yer alan ve "çeşmibülbül" olarak tanınan cam eserlerin yaratılmasında çok büyük ölçüde etkili olmuştur.2Aslına bakılırsa, özellikle Venedik ve Murano camcılığı, bu eski tekniği olağanüstü yorumlara ulaşmıştı.Ve bu işin temeli olan hassas kimya bilgisi ve camcılık tekniği ile Venedik'li usta camcılar 8. yüzyılda dünya camcılığına kendi kimliğini vurmuştur. Ancak aynı yıllarda, öncelikle İngiltere'de başlayan büyük "sanayi devrimi" bütün ülkelerdeki bu gibi geleneksel üretim merkezlerini ciddi darboğazlara sokmuştur.

Aynı sıklıkla Murano`lu camcılar da o güne kadar bütün bilgilerini büyük bir titizlikle koruyarak kendilerine sakladıkları halde, 19. yüzyıl başlarında Murano'da yaşanan ekonomik ve siyasal krizler nedeniyle bütün Avrupa'ya dağıldılar.
Ve çok doğaldır ki, o dönemlerin bütün kralları, imparatorları bu ünlü cam ustalarını, kendi ülkelerinin cam sanatını geliştirmek ve önemli bir yaratıcılık kaynağı olarak kullanmak için ülkeleri ne davet ettiler. Ve hiç kuşkusuz önemli ölçüde yararlandılar. Böylece yüzyıllar boyunca her yönüyle bir kapalı kutu olan ve her türlü bilgisini gizleyen Venedik camcılığı birdenbire bütün Avrupa'ya en üst düzeydeki desteklerle yayılmaya başladı.3
Aynı yıllarda Osmanlı İmparatorluğu da, sanayi devriminin etkisiyle bu gibi sanayileşme hareketlerine girmiştir. Bunun bir uzantısı olarak Murano'lu ustalarla ilişkiler kurulmuş olmalıdır.4

Şimdi Osmanlı İmparatorluğu'nun, 19. yüzyılda kurmaya çalıştığı cam sanayiinin en önemli rakipleri olan Venedik ve Bohemya camcılığının geneli gelişimini, ürün kimliğini ve Beykoz camcılığının gelişmesindeki etkilerini izleyelim.

Venedik Camcılığı
Venedik, cam sanatının en ünlü merkezlerinden birisidir. Bu ünlü camcılık geleneği, yüzlerce yıldan beri Venedik'te ve yakınlarındaki küçük bir ada olan Murano'da yaşatılmaktadır. Murano adası, Akdeniz'in Anadolu'lu, Mısır'lı, Suriye'li camcu kardeşleri arasında, tarih içinde daima özel bir camcılık okulu olarak, başarısıyla ün salmış önemli bir merkezdir.5Murano adası bugün hala bir cam sanatı merkezi olarak büyük bir etkinlik içindedir. Adada bir yandan Venediğin su kültürü yaşatılırken, diğer yandan kanallarını çevreleyen eski cam atölyelerinde, dünyanın en uzun süreli camcılık sanatı ve kültürü canlı tutulmaktadır. Herşeyden önce belirtmek gerekir ki, Venedik camcılığının tarihi, Venediğin tarihi ile paralel olarak değerlendirilmelidir. Çünkü Venedik devletinin tarih içindeki politik ve ekonomik gelişmeleri, ya da karanlık günleri, Venedik'li ve Murano'lu camcıları çok yakından etkilemişti.
727 yılında Bizans'ın etkisi dışına çıkıp bağımsız bir devlet olan Venedik, Akdeniz içindeki ilginç konumundan ötürü, bir yandan deniz yoluyla, diger yandan da kara yoluyla Doğu ve Batı arasında çok önemli bir noktada bulunmaktaydı. Diğer deyişle, Venedik, o tarihlerin en etkili iki ana ulaşım sisteminin tam kesişme noktası durumundaydı.

Venedik, 1000'li yıllarda ise çok etkin bir imparatorluk durumuna dönüşmüştü. O yıllarda Venediği ziyaret edenlerin verdikleri bilgilerden, şehrin uluslararası etkinliğinden çok şaşırmış oldukları anlaşılmaktadır. Bu gelişmelerle baglantılı olarak, şehrin gittikçe artan ekonomik gücü, bir anlamda Venedik camcılığının orijinal kimliğini de oluşturmaktaydı.Venedik camcılığı hakkında bilinen ilk belge 982 yılına aitttir. Ancak hemen eklemek gerekir ki, o tarihlerde, Doğu'nun teknolojileri de en gelişmiş dönemlerini yaşamaktaydılar.
Venedik camcılığında kullanılmış olan cam teknolojisi, esas olarak Doğu Akdeniz camcılığının aynısıdır. Nitekim başlangıcından beri, camcılığın temel malzemesi olarak, Akdeniz kıyılarından elde edilen kum ile, Suriye veya İskenderiye'den ithal edilen soda kullanılmaktaydı.

Venedik ve Murano adalarındaki camcılığın en eski ürünleri, çoğunlukla şişe, kase, bardak, lambalardan oluşmaktaydı. Ancak bu ürünlerin ortaya çıkmasındaki en önemli yön, üretimde "birbirinin aynı olan" ürünleri elde etmek anlamına gelen "kalıp" kullanımı yerine, kalıp kullanılmaksızın, özellikle el ustalığının geliştirilmiş ve yaygınlaştırılmış olmasıdır.
Diğer yandan, Murano'lu cam ustaları, camla ilgili bütün sanat alanlarında üretim yapmışlardır. Bu yöndeki büyük ticaret ise, Doğu Akdeniz'den başlayıp Almanya, Fransa, Hollanda ve İngiltere'yi içine alan geniş bir alanda etkiliydi.

15. Yüzyıl Murano Camcılığının Altın Yılları
1450'li yıllar, Ortacağı kapatıp, Murano camcılığının rönesansını başlatması bakımından çok önemlidir. Nitekim, o tarihlerdeki camcı Angelo Barovier, cam ustalığı yanısıra, bir çok teknolojik geliştirme yapmıştır 1457 yılındaki bir belgede, ilk kez "kristal cam" terimi görülmektedir.
15. yüzyıl, Murano camcılığının altın yıllarıdır. Teknik gelişmeler ve cam ustalığı birbirini etkilemekte ve ortaya çıkan olağanüstü camlar Avrupa'lı zenginlerin hayatını renklendirmekteydi.

• 1 KÜÇÜKERMAN, Önder, 3000 YILLIK AKDENİZ CAMCILIĞININ ANADOLU' DAKİ SON İZLERİ: GÖZ BONCUĞU, s.64, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu yayını, 1987, İstanbul
• 2 KÜÇÜKERMAN, Önder, Boğaziçi Camcılığının Ünlü Eserleri: Çeşmibülbüller, s.4, TÜRKİYEMİZ, Akbank yayını, sayı 66, Şubat 1992, İstanbul 
• 3 KÜÇÜKERMAN, Önder, Cam Sanatı ve Akdeniz' in3000 Tıllık Camcı Kardeşleri, (Müzeler İçin Düş Bilançosu), Yapı Kredi Yayınları, s.99, sayı 93-3, 1993, İstanbul
• 4 KÜÇÜKERMAN, Önder, Türk Cam Sanatı İçinde Beykoz İşi Camlar, Cam Sanatı ve İstanbul, ANTİK A.Ş. yayını, 153, Müzayede Kataloğu, 1993, İstanbul
• 5 KÜÇÜKERMAN, Önder, Venedik Camcılığı ve Venedik Kanalları Çevresinde Yaşatılan 1000 Yıllık Gelenek: Murano Cam Adası, Antik&Dekor, Hürriyet yayını, s.64, sayı12, 1991, İstanbul