Engin Özdeniz
M.S.Ü. Güzel Sanatlar Fakültesi Öğretim Görevlisi

Ondördüncü yüzyıldan onsekizinci yüzyıla kadar İznik, Osmanlı İmparatorluğu’nun en önemli çini yapım merkezi olarak önem kazanmıştır. İznik’te seramik sanatı da çiniciliğe paralel olarak üstün bir estetik vasfa ulaşır. Uygulamada da kompozisyonlar ve motifler çiniye oranla bazı ayrılıklar gösterir. Seramiklerin süslemesinde genellikle doğadan bitkisel motifler; lale, sümbül, menekşe, gül, şakayık gibi çeşitli çiçekler, bahar dalları gibi etkili motifler bulunmakla beraber, duvar çinisinde görülmeyen sembolik tasvirler, çeşitli hayvan ve kuş tasvirleri, çeşitli desenler ve aynı zamanda gemi tasvirleri; çeşitli yelkenliler, kayıklar, kadırgalar, kalyonlar stilize edilerek kullanılmıştır. Bu örnekler çok üstün bir düş gücünün ürünü olarak görülmektedir. 

Geleneksel Türk el sanatlarının hemen her şubesinde olduğu gibi seramik sanatında da Türkler gemi tasvirini severek kullanmışlar, süslemede seçkin örnekler meydana getirmişlerdir. 

Seramik süslemeciliği Osmanlı sanatının en yaratıcı olduğu alanlardan biridir. Olağanüstü güzel çiçek stilizasyonunun Geleneksel Türk El Sanatlarımızdan çini ve seramik sanatında üstün bir başarı ile geliştiği bilinmektedir. Emsalsiz çini, seramik örnekleri yapılmıştır. 

İznik çini sanatı ve seramiklerinde süsleme; sanatkarın düş gücüne, yaratıcı yeteneğine dayanan bağımsız bir yönde gelişme göstermiş, en güzel örneklerini vermiştir.

Bu eserlerin bazılarının dünya sanat çevrelerinde “Milet işi”, “Rodos işi”, “Şam işi” olarak isimlendirildiğini ve çeşitlik kültürlere mal edildiğini görmekteyiz. Bazı İznik seramik örneklerinin Haliç kıyılarında bulunmaları nedeniyle “Haliç işi” olarak isimlendirildiğini de biliyoruz.

14.yüzyıl ortalarında üretilen ilk İznik seramikleri kırmızı hamurdan yapılmıştır. Süsleme sır altındadır. Bu seramiklerin Selçuklu etkisi altında olduğu görülür. 

“Milet işi” olarak adlandırılan seramikler, 14.yüzyılın sonlarından 16.yüzyılın başlarına kadar İznik atölyelerinde üretilen seramiklerdir. Bu seramiklerde iri taneli kilden, kırmızı hamur kullanılmış, kapların içi tamamen, dışı yarıya kadar kirli beyaz astarla kaplanmıştır. Renksiz, şeffaf kurşun sıraltına uygulanan süsleme, kobalt, mavi, lacivert, firuze, mor ve az da olsa yeşil renkle boyanmıştır. Çeşitli bitkisel motifler, rozet ve yıldızlar, değişik figürlerle serbest bir tasarım içinde kombine edilmiş olarak görülür. İstanbul, “Saraçhane” kazılarında bulunan örnekler, kırmızı hamurlu İznik seramiklerinin 15.yüzyıl sonuna ve daha sonra 1520’lere kadar üretildiğini göstermiştir.

14.yüzyıl ortalarında üretilen ilk İznik seramikleri kırmızı hamurdan yapılmıştır. Süsleme sır altındadır. Bu seramiklerin Selçuklu etkisi altında olduğu görülür. 

“Milet işi” olarak adlandırılan seramikler, 14.yüzyılın sonlarından 16.yüzyılın başlarına kadar İznik atölyelerinde üretilen seramiklerdir. Bu seramiklerde iri taneli kilden, kırmızı hamur kullanılmış, kapların içi tamamen, dışı yarıya kadar kirli beyaz astarla kaplanmıştır. Renksiz, şeffaf kurşun sıraltına uygulanan süsleme, kobalt, mavi, lacivert, firuze, mor ve az da olsa yeşil renkle boyanmıştır. Çeşitli bitkisel motifler, rozet ve yıldızlar, değişik figürlerle serbest bir tasarım içinde kombine edilmiş olarak görülür. İstanbul, “Saraçhane” kazılarında bulunan örnekler, kırmızı hamurlu İznik seramiklerinin 15.yüzyıl sonuna ve daha sonra 1520’lere kadar üretildiğini göstermiştir.

Süslemede, saray nakışhanelerinde üslublaştırılmış motifler, rumi, hatayi, çintemani, çin bulutları, eşsiz çiçek motifleri, çeşitli bordür motifleri bir bütün olarak değişik kompozisyonlar içindedir. 

Bu sürede seramiklerin formlarında da pek çok denemeler yapılmıştır. 

Tabakların kenar bordürlerinde görülen stilize edilmiş dalga bordürleri, bilhassa gemi tasvirli çeşitli tabakların kenar bordürlerinde değişik kompozisyonlar içinde belirgin olarak yer almıştır. 

“Haliç işi” seramik ürünleri ise, yaklaşık 1520-1550 yılları arasında İznik seramik atölyelerinde, üretimde görülen bir süsleme tipidir. Beyaz zemin üzerine mavi renk küçük çiçekler ve küçük çengel yapraklar, yapraklı sarmal dalların oluşturduğu iri yuvarlak madalyonlardan oluşan süslemede, madalyonların birleşme yerleri, rumi motifli kompozisyonlarla süslenmiştir. Yaprak desenli bordürler değişik tip kaplarda kompozisyonu tamamlar. Son yıllarda yapılan kazılar bu ürünlerin de İznik seramik atölyelerinde üretildiğini kanıtlamıştır.

“Şam işi” 16.yüzyıl ortalarına doğru İznik seramik atölyelerinde üretilen sert beyaz hamurlu, süslemede kobalt mavisi, firuze rengi yanında, yeşilin değişik tonlarıyla, mor ve eflatun renginin de kullanıldığı seramiklerdir. Bu seramiklere yanlışlıkla “Şam işi” denmiş, Şam’da imal edilen ürünlerle karıştırılmıştır. 

1963-64 yıllarında başlayan İznik kazılarında bu seramiklerin İznik’te yapıldıkları ortaya çıkmıştır. 

16.yüzyılın ikinci yarısı Türk sanatının olduğu gibi, geleneksel el sanatlarımızın bir dalı olan çini, seramik sanatının da en yüksek seviyede olduğu dönemdir. 

Çok renkli seramikler 16.yüzyılın ortalarından 17.yüzyılın sonuna kadar İznik atölyelerinde üretilen; renk, desen, üslub bakımından en başarılı seramik örnekleridir. Bu yeni üslubda ilk defa sır altında kabarık kırmızı renk kullanılmıştır. 

Tezyinatta çiçek motiflerinde gül, sümbül, lale, karanfil gibi çiçeklerle, bahar dallarının da kompozisyonları görülür. Sert ve kaliteli beyaz hamur, renksiz, şeffaf, sır; pürüzsüz beyaz zemin, sıraltına uygulanan mercan kırmızısı renginin yanında, zümrüt yeşili, kobalt mavisi, firuze rengi ve siyah renk, dönemin seramiklerinin karakteristiği olmuştur. 

17.yüzyıldan itibaren İznik’te kalitenin bozulduğu görülür. 18.yüzyılda üretim son bulur. Kütahya çini ve seramikleri geleneği sürdürür. 

İznik seramik sanatında gemi tasvirlerinin seçkin örneklerini; çeşitli tip çukur ve yassı, ayaklı ve ayaksız, kenarlı ve kenarsız tabaklarda, çeşitli kaseler, kavanoz ve vazolarda, kadeh, ibrik ve sürahilerde, maşrapalarda, gülabdan ve çeşitli bardaklarda ve benzeri eşya üzerinde uyumlu stilizasyonlar içinde görüyoruz. 

Tarihi saltanat kadırga ve kayıklarının da hünkar köşklerinin iç ve dış süslemelerinde İznik yapımı çini ve seramik ürünlerin kullanıldığı bilinmektedir. Bunlar genellikle hat kompozisyonlarıyla bezenmiş çeşitli panolar, levhalar ve kabaralardır. Lacivert ve firuze renkli yıldız ve muhtelif formlarda şekillendirilmiş olan seramik kabaralar, tezniyatta bağa zemin üzerinde sedef süsleme, değerli taşlar ve gümüş çiçek motiflerini kapsayan çivilerle birlikte kompoze edilmişlerdir.

Osmanlı çini sanatında, çeşitli devirlerde, çini-seramik merkezlerinde İznik, Kütahya ve Çanakkale seramiklerinde emsalsiz gemi tasvirleri, değişik aşamalarda devam ederek kullanılmıştır. Bu gemi tasvirleri devirlerine göre en güzel kompozisyonlar ve renk uyumları içinde sanatkarlarının üstün yaratıcı güçleriyle yapılmıştır. 

Gemi tasvirli İznik seramikleri bugün, milli ve özel müzelerimizde teşhir edilmekte, şahısların özel koleksiyonlarında, pek çoğu da yurtdışındaki müzelerde ve özel koleksiyonlarda bulunmaktadır.

17.4.1974 yılında Bursa Türk ve İslam Eserleri Müzesi yetkilileri tarafından Yenişehir’de müsadere edilen arkeolojik ve etnografik eserler arasında çok miktarda Bizans ve Osmanlı seramiği ele geçirilmiştir. Bunların çoğu İznik seramikleri olup, bir kısmı formlarına tamamlanabilen ve tamamlanamayan parçalardır.
14.yüzyıldan 16.yüzyıla kadar İznik Türk Çini seramik sanatının tekniklerin belirten bu seramikler, Bursa Türk ve İslam Eserleri Müzesi’ne değerli bir seramik seksiyonu kazandırmıştır. Bu parçalar arasında 16.yüzyıla ait İznik yapımı bir sürahi gövde parçası üzerinde yelkenli bir gemi tasviri bulunmaktadır. Gövde parçası daha sonra orijinal formuna tamamlanan sürahi, bugün yurdumuzda bulunan gemi tasvirli mavi-beyaz İznik Türk çini sanatının en güzel örneklerinden biridir. Beyaz zemin üzerine mavi renkli yelkenli tasviri, bulut motifleriyle ender bir kompozisyon içinde sürahinin gövde bölümünü süslemektedir. Sürahinin gövdesi ile boyun kısmının birleştiği yeri mavi zemin üzerine beyaz renk zikzak motifli bir bordür, gövde bölümünün altını ise beyaz zemin üzerine mavi renk bir bordür çevrelemektedir.

KAYNAKÇA

• Atasoy, Nurhan-Juan Raby, İznik The Pottery of Ottoman, Turkey, 1989.
• Atıl, Esin, The Age of Sultan Suleyman The Magnificent, National Gallery of Art, Washington D.C. 1987.
• Çorum, Bengi, “1974 Yılında Bursa Müzesi tarafından müsadere edilen İznik seramikleri”, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Yıllığı, Sayı VI, s. 279, Edebiyat Fakültesi Matbaası, İstanbul, 1976.
• Pasinli , Alpay-Saliha Balaman, Türk Çini ve Seramikleri, Çinili Köşk, İstanbul, 1991.